Giải chi tiết chuyên đề Lịch sử 11 cánh diều mới chuyên đề 1 Lịch sử nghệ thuật truyền thống Việt Nam (P1)

MỞ ĐẦU

Tượng La Hán là một chủ đề quen thuộc trong điêu khắc truyền thống Việt Nam. Hình 1 là những bức tượng La Hán được điêu khắc bằng chất liệu gỗ vào khoảng thế kỉ XVII - XVIII tại chùa Tây Phương (huyện Thạch Thất, thành phố Hà Nội) - một công trình kiến trúc, điêu khắc nổi bật trong lịch sử nghệ thuật truyền thống Việt Nam. Đây cũng là nguồn cảm hứng để nhà thơ Huy Cận viết bài thơ nối tiếng Các vị La Hán chùa Tây Phương năm 1960.

Vậy nghệ thuật truyền thống Việt Nam được phát triển và đạt những thành tựu như thế nào qua các thời Lý, Trần, Lê sơ, Mạc, Lê trung hưng và Nguyễn? Các em hãy cùng tìm hiểu trong bài học này nhé!

KIẾN THỨC MỚI

I. Nghệ thuật thời Lý - Trần

1. Nghệ thuật thời Lý

a) Kiến trúc

Câu hỏi: Dựa vào thông tin mục a:

- Nêu những nét cơ bản của nghệ thuật kiến trúc thời Lý và rút ra nhận xét.

- Mô tả một công trình kiến trúc thời Lý mà em ấn tượng nhất.

Trả lời:

- Một số nét cơ bản của nghệ thuật kiến trúc thời Lý: chịu ảnh hưởng lớn từ Phật Giáo:

• Hệ thống chùa, tháp được xây dựng ở nhiều nơi, nhiều công trình quy mô lớn. Bên cạnh đó là hệ thống đền, miếu thờ thần linh, anh hùng, người có công với làng, nước,...
• Các công trình chùa, tháp, đền, miếu thời Lý được xây dựng hài hòa với cảnh quan xung quanh, tạo ra sự hòa hợp lâu dài giữa con người với công trình và thiên nhiên.

- Gợi ý: Chùa Một Cột

Chùa Một Cột là ngôi chùa có kiến trúc độc đáo nhất Việt Nam. Chùa được vua Lý Thái Tông cho xây dựng năm 1049, có hình vuông mỗi chiều 3m, mái cong dựng trên cột đá hình trụ cao 4m (chưa kể phần chìm dưới đất) có đường kính là 1,2m. Trụ đá gồm 2 khối gắn rất khéo, thoạt nhìn như một khối đá liền. Sự độc đáo của Chùa Một Cột là toàn bộ ngôi chùa đặt trên một cột đá. Cùng với ao hình vuông phía dưới có thế là sự biểu tượng cho đắt (trời tròn, đất vuông). Qua văn bia miêu tả, Chùa Một Cột thời Lý to hơn chùa ngày nay nhiều. Chùa đã qua nhiều lần tu sửa. Năm 1954, trước khi rút khỏi Hà Nội, quân Pháp đã đặt mìn phá đổ chùa. Sau ngày tiếp quản thủ đô, Bộ Văn Hóa đã cho tu sửa Chùa Một Cột theo đúng kiểu mẫu cũ để lại từ thời Nguyễn. Chùa Một Cột đã được Bộ Văn Hóa xếp hạng di tích lịch sử, kiến trúc, nghệ thuật ngày 28 tháng 4 năm 1962.

Một số hình ảnh chùa Một Cột:

b) Điêu khắc

Câu hỏi: Đọc thông tin và quan sát các hình 5, 6:

- Nêu những nét cơ bản của nghệ thuật điêu khắc thời Lý và rút ra nhận xét.

- Mô tả một tác phẩm điêu khắc thời Lý mà em ấn tượng nhất.

Trả lời:

- Nghệ thuật điêu khắc thời Lý: phát triển khá phong phú, đa dạng, tiêu biểu là tượng rồng bằng đá, tượng bằng đồng, gỗ, đá, đất nung,...

• Rồng thời Lý chịu ảnh hưởng của Phật Giáo: hình tròn, da trơn, nhỏ dần về phần đuôi, mềm mại, thanh thoát, có tư thế như đang bay.
• Nghệ thuật đúc đồng phát triển.

- Tượng Phật chùa Phật Tích: 

Trong khuôn viên chùa ngày nay còn có pho tượng A Di Đà ngự tại thượng điện Chùa, chiếm vị thế vô cùng quan trọng đối với nền mỹ thuật dân gian ở nước ta . Đây là pho tượng cổ nhất ở miền Bắc , đã được công nhận kỷ lục Phật Giáo, đồng thời tại Bảo Tàng Lịch Sử Quốc gia và Bảo Tàng Mỹ Thuật đều có phiên bản của pho tượng này. Bức tượng ở Chùa Làm bằng đá năm 1057, tạc Phật A Di Đà ngồi thiền định trên tòa sen, cao 1m85 (tính cả bệ đá là cao 3m). Các miếng vá trên tượng này tuy khéo song không che hết dấu vết phá hủy của chiến tranh. Tượng có đầu nở, tóc xoắn ốc, tai to chảy, khuôn mặt trái xoan đẹp, đôi mắt phượng hiền từ khép hờ nhìn xuống, mũi dọc dừa cao đầy, môi mỉm cười độ lượng. Thân tượng dong dỏng, thanh thoát, hai cánh tay ẩn trong làn áo vẫn toát lên vẻ thon lẳn, các ngón tay búp măng dài quý phái. Tượng mặc áo cà sa có hai lớp: lớp trong để hở ngực tôn vẻ đẹp cổ kiêu ba ngấn, giữa có thắt lưng bằng chiếc nơ xinh xắn. Lớp áo ngoài ôm sát lấy thân mình thon thả của tượng mềm, mỏng, chảy mượt thành nhiều nếp xuống tận đài sen bởi nét chạm khắc tinh xảo, nghệ thuật. Bệ tượng gồm hai phần: đế và đài sen. Đế bát giác năm tầng: tầng sát đất để trơn, tầng hai và ba chạm nổi các lớp sóng kép, tầng bốn và năm mỗi mặt chạm nổi đôi “rồng giun” bờm tóc dài (đặc trưng rồng thời Lý) nối đuôi nhau, chạy quanh bệ tượng. Đài sen có 15 cánh to nở rộ, mỗi cánh sen chạm môt đôi rồng chầu vào hình Phật ngồi thiền trên đài sen hào quang tỏa sáng hình lá đề.

2. Nghệ thuật thời Trần

a) Kiến trúc

Câu hỏi: Đọc thông tin và quan sát các hình từ 7 đến 10:

- Nêu những thành tựu chính về kiến trúc thời Trần và rút ra nhận xét.

- Mô tả một công trình kiến trúc thời Trần mà em ấn tượng nhất.

Trả lời:

- Những thành tựu của kiến trúc thời Trần:

• Nhiều công trình kiến trúc mới, có giá trị ra đời như: tháp Phổ Minh (Nam Định), thành Tây Đô (Thanh Hóa),…
• Một số công trình được tu sửa lại có quy mô hơn như cung điện và Hoàng thành ở Thăng Long, cung Thái thượng hoàng ở Tức Mặc (Nam Định), tháp Bình Sơn (Vĩnh Phúc).
• Hành cung Thiên Trường với hệ thống kiến trúc nguy nga, tráng lệ có giá trị đặc biệt trong số các trung tâm chính trị, văn hóa Đại Việt thời Trần.
• Nhiều đền, chùa, lăng mộ,... được tiếp tục xây dựng như: đền An Sinh, lăng mộ các vùa Trần, Thiền viện Trúc Lâm Yên Tử (Quảng Ninh), chùa Bối Khê (Thanh Oai, Hà Nội),...

- Chùa Bối Khê:

Chùa Bối Khê được xây dựng vào khoảng năm 1338 dưới thời vua Trần Hiến Tông. Chùa thờ Phật ở phía trước. Phía sau thờ Đức Thánh Bồi - tức tướng quân Nguyễn Bình An, là người địa phương đã có công đánh bại quân xâm lược phương Bắc. Đây là ngôi chùa đến nay còn lưu lại những dấu vét kiến trúc gỗ nguyên bản thời Trần đồng thời mang nhiêu giá trị nôi bật thể hiện quá trình phát triển của Phật giáo ở đồng băng Bắc Bộ.

Một số hình ảnh chùa Bối Khê:

b) Điêu khắc

Câu hỏi: Dựa vào thông tin và quan sát hình ảnh trong mục b:

- Nêu những thành tựu chính về điêu khắc thời Trần và rút ra nhận xét.

- Mô tả một tác phẩm điêu khắc thời Trần mà em ấn tượng nhất.

Trả lời:

- Điêu khắc thời Trần: Khá phát triển, là sự nối tiếp của nghệ thuật điêu khắc từ thời Lý nhưng cách tạo hình hiện thực khoáng đạt, khỏe khoắn hơn và thể hiện rõ tinh thần thượng võ cùng dấu ấn vương quyền.

• Hình tượng rồng thời Trần có thân hình mập mạp, uốn khúc mạnh mẽ hơn rồng thời Lý, chủ yếu dược chạm nổi trên bia, bệ đá,... Những cặp tượng rồng là tác phẩm tạo hình tiêu biểu thời Trần.
• Tượng hổ tạo khối đơn giản, được sắp xếp một cách chặt chẽ, vững chãi.
• Dấu ấn điêu khắc thời Trần còn thể hiện qua tượng trâu, ngựa ở lăng vua Trần Hiến Tông, một số phù điêu khắc hình nhạc công biểu diễn mang phong cách Chăm-pa.

- Ví dụ: Vạc Phổ Minh

Vạc được đúc bằng đồng nguyên chất vào năm Nhâm Tuất (1262) đời vua Trần Thánh Tông. Vạc nặng 6150 kg, miệng vạc dày và rộng. Thân vạc khắc hình rồng uốn lượn, trên là chim hạc tung bay, dưới là phong cảnh núi sông. Hiện nay chỉ có các bản được làm theo hình dáng của Vạc Phổ Minh và Vạc Phổ Minh tại chùa Tam Chúc là nổi tiếng nhất.  

Một số hình ảnh vạc Phổ Minh tại chùa Tam Chúc: