Soạn chuyên đề học tập ngữ văn 10 CTST phần 1: Tìm hiểu về sân khấu hóa tác phẩm văn học

I. Từ tác phẩm văn học đến kịch bản sân khấu 

1. Tóm tắt truyện dân gian Hồn Trương Ba, da hàng thịt. 

2. Kịch bản Hồn Trương Ba, da hàng thịt. 

Câu hỏi 1 : Trả lời các câu hỏi dưới đây 

• Các câu được in nghiêng dưới đây là lời của ai dành cho ai? Chúng có vai trò, tác dụng thế nào trong văn bản kịch? Dựa vào vai trò, chức năng cùng vị trí xuất hiện của chúng, có thể phân loại chỉ dẫn sân khấu như thế nào?

(Tới đây, bắt đầu lớp kịch “Cuộc đối thoại giữa Hồn và Xác”. Trên sân khấu, hồn Trương Ba tách ra khỏi xác anh hàng thịt và hiện lờ mờ trong dáng Trương Ba thật. Thân xác hàng thịt vẫn ngồi nguyên trên chõng và lúc này chỉ còn là thân xác.)

(Hồn Trương Ba bần thần nhập lại vào Xác hàng thịt. Trên sân khấu, nhân vật Trương Ba biến mất. Chỉ còn lại Xác hàng thịt mang hồn Trương Ba ngồi lặng lẽ bên chõng… Vợ Trương Ba vào.)

(Chị con dâu từ từ lui ra.)

(Khi Hồn Trương Ba ngẩng lên thì đã thấy cái Gái đứng trước mặt với cái nhìn lặng lẽ, soi mói.)

(Đứng dậy, lập cập nhưng quả quyết, đến bên cột nhà, lấy một nén hương châm lửa thắp lên. Đế Thích xuất hiện.)

…

• Dựa vào mẫu bảng dưới đây, liệt kê ít nhất 5 lời thoại và chỉ dẫn sân khấu tương ứng; nêu dấu hiệu nhận biết về chính tả và tác dụng của các chỉ dẫn ấy (làm vào vở):

• Nêu một số ví dụ về đối thoại và độc thoại của nhân vật Hồn Trương Ba được sử dụng trong kịch bản. Dựa vào đâu để bạn nhận biết đó là đối thoại hay độc thoại?
• Dựa vào tóm tắt truyện, trích đoạn kịch và những hiểu biết của bạn về tác phẩm, hãy chỉ ra những sự kiện, nhân vật mà tác giả Lưu Quang Vũ đã lược bớt hoặc thêm vào trong vở kịch của mình. Sự thay đổi đó giúp bạn hiểu thêm điều gì về công việc của người chuyển thể văn bản truyện thành kịch bản?
• Xung đột và cách giải quyết xung đột trong màn VII, kịch bản Hồn Trương Ba, da hàng thịt có khác gì xung đột và cách giải quyết xung đột trong phần cuối truyện dân gian? Cách tạo ra những khác biệt như thế có tác dụng gì trong việc thể hiện chủ đề, thông điệp của vở kịch?
•  Theo bạn những điểm khác biệt trong tác phẩm của Lưu Quang Vũ so với tác phẩm dân gian là xuất phát từ ý đồ sáng tạo của tác giả hay từ ngữ đặc trưng của thể loại?

Hướng dẫn trả lời: 

•  Đây là những chỉ dẫn sân khấu (bao gồm các gợi ý về hành động, trạng thái cảm xúc, sự xuất hiện, biến mất,... của các nhân vật, cách bài trí sân khấu).HS nhận biết được những lời chỉ dẫn sân khấu trong kịch bản có vai trò hướng dẫn, định hướng diễn xuất cho diễn viên trong các phân đoạn cụ thể. HS phân loại được các loại chỉ dẫn sân khấu (chỉ dẫn diễn xuất, chỉ dẫn bố trí sân khấu,...).
• Lời thoại có kèm chỉ dẫn sân khấu trong kịch bản:

+ (ngồi ôm đầu một hồi lâu, rồi đứng vụt dậy): - Không! Không! Tôi không muốn sống như thế này mãi…

+ (Bịt tai lại): – Tao không muốn nghe mày nữa!

+ (nghĩ ngợi):- Tôi nói thật đấy… ông Trương Ba ạ, tôi đã nghĩ kĩ: Có lẽ tôi phải đi…

+ Bà! (sau một hồi lâu) Sao lại đến nông nỗi này?

+ (lùi lại): - Tôi không phải cháu của ông!

…

- Dấu hiệu nhận biết: lời chỉ dẫn được đặt trong ngoặc đơn, in nghiêng

- Tác dụng giúp phân biệt được lời thoại nhân vật và chỉ dẫn sân khấu hướng dẫn diễn xuất là thông qua tâm trạng, hành động của nhân vật.

• Độc thoại là giao tiếp một chiều, lời thoại của nhân vật, chỉ tập trung vào cá nhân đang nói, không có sự luân phiên lời thoại với nhân vật khác. Nói cách khác, độc thoại là lời của nhân vật đang nói với chính mình, nói cho mình nghe. Mục đích chính của một cuộc độc thoại là bày tỏ những suy nghĩ, tư tưởng, cảm xúc, xung đột đang diễn ra trong nội tâm của nhân vật. Hình thức độc thoại trong lịch làm cho đời sống nội tâm của nhân vật được bộc lộ và cũng vì thể hình tượng nhân vật có sức lôi cuốn, thuyết phục được người đọc, người xem.

Ví dụ:

Hồn Trường Ba: (ngồi ôm đầu một hồi lâu, rồi đứng vụt dậy): - Không! Không! Tôi không muốn sống như thế này mãi…

Đối thoại là giao tiếp hai chiều, đề cập đến một cuộc trò chuyện giữa hai hoặc nhiều nhân vật, có sự luân phiên lời thoại giữa các nhân vật. Cuộc đối thoại sẽ tạo ra những xung đột trong cốt truyện và góp phần phát triển cốt truyện, phát triển tình cảm kịch.

Ví dụ:

- Hồn Trương Ba: Nói láo! Mày chỉ là cái vỏ bên ngoài, không có ý nghĩa gì hết, không có tư tưởng, không có cảm xúc.

- Xác hàng thịt: Có thật thế không?

…

•  Những nhân vật mới, sự kiện mới được tác giả Lưu Quang Vũ sáng tạo thêm trong vở kịch của mình

+ Nhân vật: Nam Tào, Bắc Đẩu, con trai Trương Ba, con dâu Trương Ba, cái Gái, cu Tị, Trưởng Hoạt, Lí trưởng.

+ Sự kiện: những phiền phức của hổn Trương Ba khi sống trong thân xác của xác hàng thịt, như: hồn Truong Ba bị nhiễm những thói hư tật xấu, bị sách nhiễu, bị người thân xa lánh,..

Công việc chuyển thể tác phẩm văn học thành kịch bản sân khấu: chuyển thể tác phẩm văn học không nhất thiết phải trung thành hoàn toàn với hệ thống nhân vật, sự việc trong truyện, người chuyển thể có thể cải biên tuỳ theo dụng ý của mình thêm bột nhân vật, sự kiện,... nhằm làm nổi bật thông điệp mà mình muốn gửi gắm.

• Trong truyện dân gian, xung đột được giải quyết khi Đế Thích cho Trương Ba sống lại (trong các hàng thịt), đoàn tụ với gia đình. Đối với quan niệm dân gian, việc nhầm lẫn và sửa sai chết, cho sống lại) đã là một sự bù đắp thoả đáng. Tuy vậy, đối với kịch của Lưu Quang Vũ thì bi kịch và xung đột mới bắt đầu từ đây. Trong kịch, sự sống lại của Trương Ba đã khởi đầu cho tấn bi kịch: bi kịch của người sống không phải đời sống của mình, luôn có một cuộc đấu tranh, mâu thuẫn giằng xé giữa xác và hồn, giữa cái bên trong và bên ngoài. Như vậy, Lưu Quang Vũ đã khéo léo thêm vào những tình tiết, xung đột phát sinh từ chính những mâu thuẫn này. Từ đó, rút ra thông điệp: Không thể sống không là chính mình với bất kì giá nào...
• Xuất phát từ cả đặc trưng của thể loại và ý đồ sáng tạo của tác giả. Sau khi xác định được mục đích và thông điệp muốn gửi gắm đến người xem, người biên kịch sẽ lựa chọn hình thức nghệ thuật thích hợp để chuyển tải ý đồ sáng tạo của mình.

II. Trải nghiệm vở diễn 

1. Tìm hiểu thông tin vở diễn

2. Xem vở diễn

Câu hỏi 2 : Trả lời các câu hỏi dưới đây 

• Trong vở diễn Hồn Trương Ba, da hàng thịt mà bạn vừa trải nghiệm, đạo diễn đã sử dụng những loại âm thanh, ánh sáng nào? Theo bạn, việc sử dụng các loại âm thanh, ánh sáng đó có tác dụng gì?
• Cảm nhận của bạn về không gian, thời gian, nhân vật, câu chuyện,... khi xem vở diễn Hồn Trương Ba, da hàng thịt có gì khác so với cảm nhận của bạn khi đọc kịch bản văn học của vở diễn này? Theo bạn, vì sao có sự khác biệt ấy?
• Chọn một đoạn đối thoại (hoặc độc thoại) trong vở diễn, bạn hãy:

a. Chỉ ra sự kết hợp giữa ngôn ngữ cơ thể với lời nói và cho biết tác dụng của chúng.

b. So sánh và nhận xét về ngôn ngữ nhân vật trên sân khấu với ngôn ngữ nhân vật trong kịch bản.

• Cách kết thúc của truyện dân gian và kịch bản (cũng như vở diễn trên sân khấu) là không giống nhau. Theo bạn, việc sáng tạo này có làm mất đi ý nghĩa của truyện dân gian không, hay mang đến những thông điệp mới mẻ nào khác? Thông điệp đó còn phù hợp với bối cảnh xã hội hiện nay?
• Theo bạn, điều khó nhất khi thể hiện cuộc đối thoại giữa Hồn (Trương Ba) và Xác (hàng thịt) là gì? Khó khăn ấy đã được diễn viên đóng vai này xử lí qua diễn xuất như thế nào?

Hướng dẫn trả lời: 

• Đạo diễn sử dụng các hiệu ứng sau :

Âm thanh: tiếng mưa, tiếng sấm chớp, tiếng sáo, tiếng đàn…

Ánh sáng: đèn sân khấu, đèn chiếu…

Tác dụng: Việc sử dụng các loại âm thanh, ánh sáng đó trong một số phân cảnh tiêu biểu giúp tạo sự kịch tính, hồi hộp; biểu thị thời gian… đẩy nhanh xung đột và tăng tính biểu đạt cảm xúc.

• Một số điểm khác biệt:

Không gian và thời lượng của vở diễn có sự hạn chế; hệ thống nhân vật có sự giảm bớt (không có sự xuất hiện của cái Gái, cu Tị); cách kết thúc cũng có sự thay đổi,...

Cách sắp xếp, bài trí sân khấu, âm thanh, ánh sáng, diễn xuất của nhân vật tác động trực tiếp đến thị giác và thính giác của người xem,... (điều này mang lại những tác động về mặt cảm xúc một cách trực tiếp, nhanh, mạnh hơn khi đọc VB).

Sự khác biệt ấy phụ thuộc vào đặc trưng của loại hình nghệ thuật biểu diễn (sân khấu) và sự cải tiến của nhà sản xuất trong quá trình hiện thực hoá kịch bản.

• Hai trường hợp 

a. Diễn viên đã sử dụng những phương tiện phi ngôn ngữ: ngữ điệu lời nói, ngôn ngữ cơ thể…

Ví dụ: Khi diễn lời độc thoại của Hồn Trương Ba trong màn VII, diễn viên đã sử dụng:

Ngôn ngữ độc thoại: Không! Không! Tôi không muốn sống như thế này mãi.

Ngôn ngữ cơ thể: Ngồi ôm đầu một hồi lâu rồi đứng vụt dậy.

 Tác dụng: Thể hiện được cảm xúc, tâm trạng của nhân vật trong từng phân cảnh.

b. Khi diễn xuất, người diễn viên vận dụng biểu cảm, cử chỉ, ngữ điệu… kết hợp với lời thoại để thể hiện cảm xúc, tính cách, tâm trạng… của nhân vật. Ngôn ngữ nhân vật trên sân khấu có tính trực quan, sống động, tác động mạnh đến người xem.

Khác biệt trong cách kết thúc:

Trong truyện dân gian, hồn Trương Ba được sống lại trong xác anh hàng thịt.

Trong kịch bản chuyển thể, hồn Trương Ba chết hẳn, xác anh hàng thịt cũng không còn, cu Tị được sống lại.

Trong vở diễn, hồn Trương Ba chết hẳn, xác anh hàng thịt và cu Tị sống lại.

=> Có sự khác nhau giữa truyện dân gian, kịch bản cũng như vở diễn trên sân khấu.

• Cách kết thúc sáng tạo không làm mất đi ý nghĩa của truyện, ngược lại còn góp phần đem đến cho người đọc/ xem những thông điệp có ý nghĩa trong cuộc sống: Con người không nên chấp nhận cuộc sống vay mượn, luôn đấu tranh để được là chính mình. Thông điệp đó có phù hợp với bối cảnh cuộc sống hiện nay: chúng ta không nên tạm bợ, phải luôn đấu tranh, cố gắng được là chính mình, được làm những điều mình thích…
•  Điều khó nhất khi thể hiện cuộc đối thoại giữa Hồn và Xác là thể hiện được sự mâu thuẫn giằng xé giữa cái cao đẹp, thanh khiết với cái dung tục, tầm thường tồn tại trong cùng một bản thể.Khó khăn này được diễ viên đóng vai xử lí qua việc vận dụng biểu cảm khuôn mặt, ngữ điệu và được sự hỗ trợ từ hiệu ứng âm thanh, ánh sáng và đạo cụ… để thê hiện sự đấu tranh gay gắt giữa Hồn và Xác.

III. Đặc điểm của tác phẩm văn học và kịch bản sân khấu 

IV. Yêu cầu của việc sân khấu hóa tác phẩm văn học trong nhà trường 

1. Các dạng sân khấu hóa tác phẩm văn học 

2. Yêu cầu của hoạt động sân khấu hóa tác phẩm văn học trong nhà trường