Giải chi tiết lịch sử 11 cánh diều mới bài 2 Sự xác lập và phát triển của chủ nghĩa tư bản
Giải bài 2 Sự xác lập và phát triển của chủ nghĩa tư bản sách lịch sử cánh diều. Phần đáp án chuẩn, hướng dẫn giải chi tiết cho từng bài tập có trong chương trình học của sách giáo khoa. Hi vọng, các em học sinh hiểu và nắm vững kiến thức bài học.
Mở đầu
Câu hỏi: Ngày 1-5-1931, tòa nhà Em-pai-ơ Xơ-tây được khai trương tại đại lộ số 5, thành phố Niu Y-oóc (Mỹ), trên nền cũ vốn là bất động sản của tầng lớp quý tộc địa phương. Với chiều cao 381 mét, tòa nhà này là biểu tượng cho sự phồn vinh của Niu Y-oóc cũng như sự phát triển của nền kinh tế tư bản chủ nghĩa. Tuy vậy, hàng thập kỉ sau đó, nhiều khu vực trong tòa nhà vẫn để trống, không có khách thuê, do hậu quả của cuộc Đại suy thoái 1929-1923 - cuộc khủng hoảng kinh tế trầm trọng nhất trong lịch sử chủ nghĩa tư bản.
Vậy chủ nghĩa tư bản được xác lập, mở rộng và phát triển như thế nào?
Hướng dẫn trả lời:
- Chủ nghĩa tư bản đã bắt đầu tồn tại trên quy mô nhỏ trong nhiều thế kỷ xuất hiện dưới dạng các hoạt động buôn bán, cho thuê và cho vay và đôi khi là ngành công nghiệp quy mô nhỏ với một số lao động làm công ăn lương. Đã có một lịch sử rất dài trong trao đổi hàng hóa đơn giản và sản xuất hàng hóa đơn giản, đó là nền tảng ban đầu cho sự phát triển của tư bản từ trao đổi thương mại.
- Chủ nghĩa tư bản đã được mở rộng ra thế giới bởi các quá trình toàn cầu hóa và đến cuối thế kỷ 18 đã trở thành hệ thống kinh tế chiếm ưu thế. Sau đó trong thế kỷ 20, chủ nghĩa tư bản đã vượt qua thách thức của các nền kinh tế kế hoạch tập trung và hiện là hệ thống bao trùm toàn cầu, với nền kinh tế hỗn hợp là hình thức thống trị của nó trong thế giới công nghiệp hóa phương Tây.
1. Sự xác lập của chủ nghĩa tư bản ở châu Âu và Bắc Mỹ.
Câu hỏi: Trình bày sự xác lập của chủ nghĩa tư bản ở châu Âu và Bắc Mỹ.
Hướng dẫn trả lời:
- Nửa sau thế kỉ XVII: Chủ nghĩa tư bản được xác lập ở Hà Lan, Anh.
- Từ thập kỉ 60 của thế kỉ XVIII, cuộc cách mạng công nghiệp bắt đầu từ Anh, sau đó lan ra các nước Pháp, Đức,... => những chuyển biến to lớn về kinh tế - xã hội.
- Cuối thế kỉ XVIII: Chủ nghĩa tư bản được mở rộng ra ngoài phạm vi châu Âu (Bắc Mỹ) và xác lập ở Pháp.
- Trong thập kỉ 60 - 70 của thế kỉ XIX, các cuộc cách mạng tư sản tiếp diễn dưới những hình thức khác nhau và giành được thắng lợi => Chủ nghĩa tư bản được xác lập ở I-ta-li-a, Đức,...
2. Sự phát triển của chủ nghĩa tư bản
a. Chủ nghĩa đế quốc và quá trình mở rộng xâm lược thuộc địa
Câu hỏi: Trình bày quá trình mở rộng xâm lược thuộc địa của các nước đế quốc phương Tây. Thuộc địa có vai trò như thế nào đối với các nước đế quốc.
Hướng dẫn trả lời:
Sự phát triển nhanh chóng của chủ nghĩa tư bản kéo theo nhu cầu ngày càng cao về nguyên liệu và nhân công => các nước tư bản tăng cường chính sách xâm lược, mở rộng thuộc địa => Cuối thế kỉ XIX - đầu thế kỉ XX, các nước tư bản chuyển sang giai đoạn đế quốc chủ nghĩa, thiết lập hệ thống thuộc địa ở châu Á, châu Phi và khu vực Mỹ La-tinh.
Thuộc địa có vai trò vô cùng quan trọng đối với các nước đế quộc. Nó là nơi cung cấp nguyên liệu và nhân công là thị trường đầu tư và tiêu thụ hàng hoá, đem lại nguồn lợi nhuận khổng lồ. Nó cũng là cơ sở vững chắc cho các nước đế quốc trong các cuộc tranh chấp, chiến tranh.
b. Sự phát triển của chủ nghĩa tư bản
Câu hỏi: Trình bày sự phát triển của chủ nghĩa tư bản cuối thế kỉ XIX, đầu thế kỉ XX.
Hướng dẫn trả lời:
- Nửa đầu thế kỉ XIX, hàng loạt các thuộc địa của thực dân Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha ở khu vực Mỹ La-tinh đã bùng nổ phong trào đấu tranh giành độc lập => thành lập các quốc gia tư sản.
- Ở châu Á:
+ Sau cuộc Duy Tân Minh Trị (1868), Nhật Bản trở thành nước tư bản chủ nghĩa.
+ Cách mạng Tân Hợi (1911) mở đường cho chủ nghĩa tư bản phát triển ở Trung Quốc,
c. Chủ nghĩa tư bản từ tự do cạnh tranh sang độc quyền
Câu hỏi: Đọc thông tin, tư liệu và quan sát Hình 4, trình bày sự phát triển của chủ nghĩa tư bản từ tự do cạnh tranh sang độc quyền. Nêu các đặc điểm của chủ nghãi tư bản độc quyền.
Hình 4. Quyền lực của các tổ chức độc quyền ở Mỹ (tranh biếm họa)
Hướng dẫn trả lời:
Thời kì xác lập chủ nghĩa tư bản là thời kì tự do cạnh tranh, cuối thế kỉ XIX, đầu thế kỉ XX, sự phát triển kinh tế và quá trình cạnh tranh gay gắt đã làm các xí nghiệp vừa và nhỏ bị phá sản => Xuất hiện những xí nghiệp khổng lồ và các tổ chức độc quyền => chủ nghĩa tư bản chuyển sang giai đoạn độc quyền. Trong giai đoạn này, các tổ chức độc quyền chi phối sự phát triển của toàn bộ nền kinh tế.
Theo quan điểm của chủ nghĩa Mác – Lê nin, chủ nghĩa tư bản độc quyền có những đặc điểm như sau:
- Sự tập trung sản xuất và tư bản đạt tới một mức độ phát triển cao khiến nó tạo ra những tổ chức độc quyền có một vai trò quyết định trong sinh hoạt kinh tế.
- Sự hợp nhất tư bản ngân hàng với tư bản công nghiệp, và trên cơ sở “tư bản tài chính” đó, xuất hiện một bọn đầu sỏ tài chính.
- Việc xuất khẩu tư bản, khác với việc xuất khẩu hàng hoá, đã có một ý nghĩa quan trọng đặc biệt.
- Sự hình thành những liên minh độc quyền quốc tế của bọn tư bản chia nhau thế giới.
- Việc các cường quốc tư bản chủ nghĩa lớn nhất đã chia nhau xong đất đai trên thế giới.
3. Chủ nghĩa tư bản hiện đại
a, Khái niệm
Câu hỏi: Nêu khái niệm của chủ nghĩa tư bản hiện đại.
Hướng dẫn trả lời:
- Chủ nghĩa tư bản hiện đại là thuật ngữ được dùng để chỉ chủ nghĩa tư bản từ sau Chiến tranh thế giới thứ hai (1945). Đây là thời kì chủ nghĩa tư bản chuyển sang giai đoạn mới với những đặc điểm mới so với năm đặc điểm của chủ nghĩa đế quốc mà Lênin đã nêu lên ở đầu thế kỉ XX.
b. Tiềm năng và thác thức của chủ nghĩa tư bản hiện đại
Câu hỏi 1: Nêu tiềm năng và thác thức của chủ nghĩa tư bản hiện đại.
Hướng dẫn trả lời:
Tiềm năng:
- Có trình độ sản xuất phát triển cao chưa từng có tron lích sử phát triển gần năm thế kỉ. Các nước tư bản luôn đi đầu trong phát triển kinh tế thế giới
- Có bề dày kinh nghiệm và phương pháp quản lí kinh tế, có cơ sở pháp chế kiện toàn và cơ chế vận hành xã hội tương đối hoàn chỉnh.
- Đã và sẽ tiếp tục có khả năng tự điều chỉnh và thích nghi để tiếp tục tồn tại và phát triển.
- Xu hướng toàn cầu hóa kinh tế đã và sẽ tạo ra cho chủ nghĩa tư bản hiện đại những nguồn lực bên ngoài quan trọng để phát triển kinh tế.
Thách thức:
- Bất bình đẳng xã hôi ngày càng gia tăng, mặc dù chủ nghĩa tư bản hiện đại đã có những điều chỉnh quan trọng về quan hệ sở hữu và quản lí.
- Đối mặt với những vấn đề chính trị, xã hội nan giải, Nền dân chủ tư sản đang bị xói mòn và trên thực tế nền dân chủ chỉ dành cho một bộ phận thiểu số người trong xã hội.
- Tiềm ẩn những cuộc khủng hoàng mang tính toàn cầu như khủng hoảng tài chính - tiền tệ, khủng hoảng môi trường.
Câu hỏi 2: Trình bày suy nghĩ của em về tiềm năng và thách thức chủa chủ nghĩa tư bản hiện đại.
Hướng dẫn trả lời:
- Tiềm năng của chủ nghĩa tư bản thể hiện trên nhiều lĩnh vực kinh tế, khoa học - công nghệ, cơ chế pháp quyền, kinh nghiệm quản lí... Từ những tiềm năng này, ta thấy rằng, chủ nghĩa tư bản hiện đại có sự phát triển vượt bậc, nó góp phần không nhỏ trong việc phát triển của thế giới. Tuy nhiên, chủ nghĩa tư bản hiện đại cũng phải đối mặt với nhiều thách thức đến từ những mâu thuẫn nội tại như: tình trạng bất ổn, khủng hoảng kinh tế, chính trị, xã hội...
Luyện tập
Câu hỏi 1: Hoàn thành sơ đồ sau để thể hiện các giai đoạn phát triển của chủ nghĩa tư bản.
Hướng dẫn trả lời:
Câu hỏi 2: Nêu sự khác biệt giữa đặc điểm của chủ nghĩa tư bản độc quyền và chủ nghĩa tư bản hiện đại.
Hướng dẫn trả lời:
| Chủ nghĩa tư bản độc quyền | Chủ nghĩa tư bản hiện đại |
- Sự tập trung sản xuất và tư bản đạt tới một mức độ phát triển cao khiến nó tạo ra những tổ chức độc quyền có một vai trò quyết định trong sinh hoạt kinh tế. - Sự hợp nhất tư bản ngân hàng với tư bản công nghiệp, và trên cơ sở “tư bản tài chính” đó, xuất hiện một bọn đầu sỏ tài chính. - Việc xuất khẩu tư bản, khác với việc xuất khẩu hàng hoá, đã có một ý nghĩa quan trọng đặc biệt. - Sự hình thành những liên minh độc quyền quốc tế của bọn tư bản chia nhau thế giới. - Việc các cường quốc tư bản chủ nghĩa lớn nhất đã chia nhau xong đất đai trên thế giới. | - Có sức sản xuất phát triển cao - Lực lượng lao động có những chuyển biến quan trọng về cơ cấu, trình độ chuyên môn, nghiệp vụ. - Không ngừng tự điều chỉnh, thích ứng để tồn tại và phát triển trong bối cảnh mới. - Là một hệ thống thế giới và ngày càng mang tính toàn cầu. |
Vận dụng
Câu hỏi 3: Chọn và phân tích một thành tựu của chủ nghĩa tư bản hiện đại có tác động đến cuộc sống ngày nay.
Hướng dẫn trả lời:
- Chủ nghĩa tư bản hiện đại đã phát triển lực lượng sản xuất. Sự phát triển của chủ nghĩa tư bản hiện đại đã phát triển lực lượng sản xuất với trình độ kỹ thuật và công nghệ ngày càng cao: từ kỹ thuật thủ công lên kỹ thuật cơ khí, từ giai đoạn cơ khí hóa sang tự động hóa, tin học hóa và công nghệ hiện đại. Cùng với sự phát triển của kỹ thuật và công nghệ là quá trình giải phóng sức lao động, nâng cao hiệu quả khám phá và chinh phục thiên nhiên của con người.