Bài soạn lớp 12: Đất nước - Nguyễn Đình Thi

[toc:ul]

Tìm hiểu chung tác phẩm:

Tác giả:

• Nguyễn Đình Thi thuộc thế hệ nhà văn trưởng thành trong kháng chiến chống pháp.
• Ông từng là sinh viên trường Luật, sớm tham gia Cách mạng, đã khoác áo lính; nhiều năm làm Tổng thư ký Hội nhà văn Việt Nam.
• Nguyễn Đình Thi là một nghệ sĩ đa tài (làm thơ, vẽ tranh, viết văn, soạn nhạc…nhưng đóng góp nổi bật là ở lĩnh vực thơ ca).
• Đặc sắc trong sáng tác thơ:
• Tình cảm tha thiết về quê hương lam lũ đau thương
• Giọng điệu riêng, vừa tự do, phóng khoáng vừa hàm súc sâu lắng suy tư, có những tìm tòi theo xu hướng hiện dại về hình ảnh nhạc điệu.

Tác phẩm:

• Hoàn cảnh sáng tác: 
• Đất nước được in trong tập thơ “ Người chiến sĩ” (1956).
• Đây là một nhà thơ ngắn nhưng lại được nhà thơ sáng tác trong một thời gian dài (1948 đến 1955).
• Đất nước là sự kết hợp từ hai bài thơ “Sáng mát trong như sáng năm xưa (1948) và “đêm mít tinh” (1949) và một phần sau chiến thắng Điện Biên Phủ.
• Bố cục: 2 phần
• Đoạn 1: Đất nước được cảm nhận qua mùa thu xưa và nay
• Đoạn 2: Đất nước gian khỏ, đau thương trong chiến đấu và vinh quang trong chiến thắng.

Câu 1: Theo anh/chị, nên chia bài thơ làm mấy phần? Nêu ý chính...

Theo anh/chị, nên chia bài thơ làm mấy phần? Nêu ý chính của mỗi phần và giải thích mối quan hệ giữa các phần?

Trả lời:

Ta có thể chia bài thơ thành 2 phần:

• Đoạn 1: 21 câu đầu - Đất nước được cảm nhận qua mùa thu xưa và nay
• Đoạn 2: Phần còn lại - Đất nước gian khỏ, đau thương trong chiến đấu và vinh quang trong chiến thắng. 

Mạch cảm xúc: Từ mùa thu hiện tại nhớ về mùa thu quá khứ để hiểu hơn đất nước, thấm thía hơn những chặng đường kháng chiến của dân tộc – từ khổ nhịc, gian lao đến thắng lợi huy hoàng.

Câu 2: Hình ảnh về mùa thu Hà Nội trong  hoài niệm của nhà thơ có những điểm gì đặc sắc?

Trả lời:

• 3 câu thơ đầu: là cảm xúc trực tiếp trong một buổi sáng mùa thu, gợi nỗi nhớ thu xưa (3 dòng đầu của bài thơ): không khí mát trong, gió thu thổi nhẹ (giống thu xưa) chỉ có “hương cốm mới” có thể là tưởng tượng nhưng đó lại là bằng chứng cho thấy nhà thơ rất nhớ mùa thu Hà Nội. Bởi lẽ ai đã từng sống ở Hà Nội thì không thể quên “hương cốm mới”, một hương vị rất đặc trưng của thu Hà Nội.
• 4 câu thơ tiếp theo: “Những ngày thu đã xa” nhưng hình ảnh và cảm xúc vẫn còn in đậm trong nỗi nhớ của tác giả:

Chủ thể trữ tình trong cảnh thu Hà Nội xưa là người giã từ Hà Nội ra đi kháng chiến. Người ra đi có cái dứt khoát của một sự tự chủ, một quyết tâm (biểu hiện qua tư thế “đầu không ngoảnh lại”) nhưng không phải vì thế mà không lưu luyến và cả một thoáng buồn ,

Mùa thu Hà Nội hiện ra trong hoài niệm của nhà thơ với những cảm giác rất tinh tế: Thời tiết vào thu “chớm lạnh”, cái lạnh tạo cảm giác mát mẻ nhưng cũng gợi bao nỗi niềm, không gian tĩnh vắng, phảng phất buồn, phố xá, “xao xác” hắt hiu bởi gió heo may đã về. Thu buồn nhưng vẫn đẹp với sắc vàng muôn thuở của nắng, của lá rơi đầy thềm nhà, hè phố.

Bốn câu thơ đã thể hiện được hồn thu Hà Nôi: thật đẹp, thật gợi cảm trong cái buồn hắt hiu, vắng lặng của Hà Nội những năm bị giặc chiếm đóng.

=> Như vậy, đoạn thơ đã diễn tả thành công hình ảnh mùi hương của mùa thu Hà Nội. Đó là một bức tranh đẹp nhưng phảng phất nỗi buồn.

Câu 3: Phân tích đoạn thơ “Mùa thu nay khác rồi” đến “Những buổi ngày xưa vọng nói về”?

Trả lời:

• Từ hoài niệm về mùa thu Hà Nội, nhà thơ quay trở lại mùa thu hiện tại:

Mùa thu nay khác rồi

Tôi đứng vui nghe giữa núi đồi…

Vị thế, tâm thế của chủ thể trữ tình ở thu nay đã khác thu xưa. Tác giả đang đứng ở núi đồi Chiến khu Việt Bắc, những năm kháng chiến chống thực dân Pháp, tâm trạng “vui”, phấn chấn, tin tưởng và tương lai tươi sáng của đất nước.

Cảnh thu nay cũng biến đổi theo tâm trạng của chủ thể trữ tình: Cảnh sắc thiên nhiên trong trẻo, tươi sáng, không gian thu sống động (gió thu thổi mạnh hòa cùng niềm hân hoan của rừng tre); vẫn là màu xanh muôn thuở của bầu trời thu Việt Nam nhưng nhà thơ cảm thấy như đất trời tươi mới hơn, trong biếc hơn như nó đã được “thay áo mới”. Nếu như giữa phố phường Hà Nội năm xưa, mùa thu thật buồn vắng thì nơi núi đồi chiến khu Việt Bắc, mùa thu tràn ngập âm thanh “nói cười thiết tha”

Những câu thơ ngắn, giọng thơ vui, hồ hởi, hình ảnh thơ bình dị khỏe khoắn. Một bức tranh thu hoàn toàn khác lạ, tươi lớn và rộn ràng. Cuộc kháng chiến vĩ đại với những chiến thắng lớn đã làm thay đổi nhận thức, tình cảm của tác giả. Đó không còn là mùa thu của thiên nhiên mà là mùa thu cách mạng, mùa thu đất nước.

• Từ cảm xúc về mùa thu đất nước dẫn đến niềm tự hào về quyền làm chủ đất nước:

Trời xanh đây là của chúng ta

Núi rừng đây là của chúng ta

Cảm hứng vui sướng và tự hào sở dĩ có được là do tình hình thực tế năm 1948: sau chiến thắng Việt Bắc thu – đông năm 1947, cả một vùng đất rộng lớn thuộc sáu tỉnh biên giới phía Bắc được giải phóng. Điều này đem lại cảm hứng tin tưởng, tự hào của các nhà thơ đi theo kháng chiến (đoạn thơ này được hình thành từ năm 1948 trong bài Sáng mát trong như sáng năm xưa).

• Khi thể hiện cảm hứng tự hào, tác giả đã có những khám phá sâu sắc về truyền thống Đất nước với Nguyễn Đình Thi nổi bật lên ở truyền thống bất khuất.

Nước chúng ta

Nước những người chưa bao giờ khuất

Đêm đêm rì rầm trong tiếng đất

Những buổi ngày xưa vọng nói về

• Đó là hai đặc tính quý báu của dân tộc ta: anh hùng bất khuất và giản dị chất phác. Những con người đã làm nên đất nước, đã hi sinh thầm lặng để Tổ quốc được bình yên và toàn vẹn mảnh đất hình chữ S thân yêu.

Câu 4: Những suy nghĩ và cảm nhận của Nguyễn Đình Thi về quê hương,...

Những suy nghĩ và cảm nhận của Nguyễn Đình Thi về quê hương, đất nước Việt Nam trong phần cuối của bài thơ.

Trả lời:

• Đất nước đau thương:

Những câu thơ còn lại của bài thơ diễn tả tội ác của giặc và nói lên cảm hứng tự hào về thế phản công, những chiến thắng của dân tộc ta trong cuộc kháng chiến.

Hình ảnh thơ giàu giá trị tạo hình: cánh đồng quê, bầu trời chiều tượng trưng cho cuộc sống thanh bình, yên ả. Nhưng tất cả đã bị phá nát kể từ khi xuât hiện kẻ thù xâm lược. Hình ảnh ẩn dụ “cánh đồng quê chảy máu”, “trời chiều”  bị “đâm nát” gợi nỗi đau xót xa về một đất nước đau thương, rách xé trong chiến tranh.

Kẻ thù đã hủy hoại cả đời sống vật chất lẫn tinh thần của nhân dân ta.

Lối nói cường điệu (bát cơm chan đầy nước mắt), hàng loạt động từ chỉ hành động áp bức, bóc lột nặng nề của thực dân phong kiến (giằng, đè, lột). Đoạn thơ chất chứa căm thù, là bản cáo trạng đanh thép vạch trần tội ác kẻ thù.

=> Chính tội ác ấy đã làm cho nhân dân ta căm hờn mà quyết tâm đứng dậy đánh cho chúng tan hoang, đánh cho chúng không còn đường chạy.

• Đất nước quật khởi huy hoàng:

Khổ thơ kết thúc là những hình ảnh có thực về những người dân từ bùn đất đứng lên nhưng đồng thời cũng là sự khái quát về tương lai tươi sáng của dân tộc. Đoạn thơ không chỉ thuyết phục người đọc về ý mà còn gây nên những ấn tượng mạnh nhờ những hình ảnh thực tế nhưng lại giàu chất so sánh, tượng trưng.

Nghệ thuật đối có sức gợi cảm mạnh mẽ, một bên là sự tàn bạo của quân xâm lược, một bên là quyền sống chính đáng của nhân dân ta.

Tất cả những hình ảnh trên kết hợp lại thành một biểu tượng của đất nước.

Những câu thơ cuối lấy chất liệu hiện thực từ trận đánh Điện Biên Phủ.

=> Khổ thơ là một sự khám phá về chủ nghĩa anh hùng của đất nước, từ bùn lầy của nô lệ, từ đau thương quật khởi chiến thắng vang dội.

Câu 5: Nhận xét về độ dài ngắn của các câu thơ, cách lựa chọn hình ảnh ...

Nhận xét về độ dài ngắn của các câu thơ, cách lựa chọn hình ảnh  và nhịp điệu trong bài thơ. Cách viết như vậy có tác dụng gì?

Trả lời:

Bài thơ được làm theo thể thơ tự do với các đặc điểm: câu thơ dài ngắn khác nhau, nhịp điệu khi nhanh, khi chậm, gieo vần tự do. Cách lựa chọn hình ảnh gần gũi và có giá trị tượng trưng kết hợp với việc lựa chọn sử dụng những hình ảnh có tính khái quát cao phù hợp với việc diễn tả nội dung tư tưởng và mạch cảm xúc của tác giả. Lời thơ khi trau chuốt đến độ cổ điển, khi giản dị như lời nói thường mà vẫn hàm súc.

Tác dụng:

• Giúp tác giả dựng được một bức tưởng đài đẹp đẽ, sống động về hình ảnh đất nước trong chiến đấu và chiến thắng.
• Gợi được cảm nhận rõ ràng về sự chiến thắng của dân tộc: chiến thắng ấy là kết quả của bao nhiêu máu đổ, bao nhiêu mồ hôi và nỗi đau vò xé ; chiến thắng ấy cũng là kết tinh cao nhất của tình yêu, của tinh thần chiến đấu và khát vọng hòa bình sâu thẳm.
• Những câu thơ dài ngắn khác nhau phù hợp với cảm xúc: Câu dài thường tạo nhịp điệu khoan thai để diễn tả những suy nghĩ thâm trầm hoặc khắc họa tâm trạng thương nhớ bâng khuâng, tình cảm tha thiết. Những câu thơ ngắn diễn tả cảm xúc mạnh mẽ, sôi nổi, hào hùng.