Bài soạn lớp 12: Đàn ghi - ta của Lor - ca

• Những hình ảnh tiếng đàn bọt nước, áo choàng đỏ gắt, vầng trăng chếnh choáng, yên ngựa mỏi mòn đã gợi lên chân dung của người nghệ sĩ Lor-ca lãng tử, phiêu du với vầng trăng và yên ngựa. Thế nhưng người nghệ sĩ ấy lại chỉ có một mình "đơn độc" trên con đường dài. Đó là con người đấu tranh với nền độc tài phát xít Tây Ban Nha và đấu tranh với nền nghệ thuật già cỗi, lỗi thời để cách tân, đổi mới nghệ thuật. Điều ấy cũng đồng nghĩa với Lor-ca là người nghệ sĩ dũng cảm, kiên cường, một người nghệ sĩ chân chính dám đấu tranh vì sự phát triển, tiến bộ.
• Các hình ảnh áo choàng bê bết đỏ, tiếng ghi ta nâu, tiếng ghi ta lá xanh, tiếng ghi ta tròn bọt nước vỡ tan, tiếng ghi ta ròng ròng máu chảy gợi về cái chết của Lor-ca kinh hoàng của Lor-ca khi chàng bị xử bắn. Những tiếng đàn vang vọng trong kí ức của người nghệ sĩ giống như một thước phim quay chậm về cả cuộc đời, về những điều mà chàng vẫn còn băn khoăn, lưu luyến, về tài năng của con người ấy. Lor-ca ra đi khi chàng còn quá trẻ, khi tài năng đang ở độ chín muồi còn khát vọng thì đang dang dở.
• Còn những hình ảnh Lor-ca bơi sang ngang, trên chiếc ghi ta màu bạc, chàng ném lá bùa cô gái Di-gan vào xoáy nước; ném trái tim mình vào lặng yên cho ta hiểu cuộc hành trình ở thế giới bên kia của Lor-ca. Cái chết đến đột ngột nhưng người nghệ sĩ vẫn không thôi vương vấn với đời, với người, với nghệ thuật. Chàng ôm chiếc đàn bơi sang dòng sông cũng đồng nghĩa với việc chàng muốn mang cả nghệ thuật của mình đến thế giới bên kia để được tiếp tục sống cùng với nó. Chàng ném lá bùa và trái tim mình ở lại như một hành động gửi lại tình yêu, sự sống, bình an cho người con gái An-na Ma-ri-a, mối tình chung thủy của Lor-ca

Cuối cùng thì lời di chúc của Lor – ca đã không trở thành hiện thực: phát xít đã xử bắn chàng, bí mật ném xác chàng. Và cũng vì thương xót cho số phận , ngưỡng mộ cho tài năng nên hậu thế đã không quên đi hình bóng cũng như nghệ thuật của chàng. Vì vậy tiếng đàn là hiện thân của nghệ thuật vẫn còn có sức sống bền bỉ như loài “cỏ mọc hoang”. Nhưng ta cũng có thể hiểu nhân loại thiếu vắng Lor – ca, nghệ thuật đã thiếu kẻ chỉ đường nên giống như loài cỏ mọc. Dù hiểu theo cách nào thì dòng thơ của Thanh Thảo cũng chứa đựng sự nâng niu, trân trọng, lòng ngưỡng mộ trước một tài năng lớn. Hình ảnh giọt nước mắt là tình cảm xót thương mà hậu thế dành cho Lor – ca, còn Lor – ca mãi như vầng trằng vĩnh hằng, vời vợi chiếm lĩnh cả khoảng trời thăm thẳm nơi đáy giếng. Thanh Thảo đã lựa chọn được chuỗi hình ảnh thật đẹp để xoáy thêm nỗi đau đọng lại bởi những miền không gian nối tiếp.

Hình tượng tiếng đàn trong bài thơ mang nghĩa ẩn dụ

• Tiếng đàn gắn liền với cây đàn ghi-ta và chiếc áo choàng đỏ gắt - những hình ảnh biểu tượng cho văn hóa, nghệ thuật cũng là những nét đặc trưng của Tây Ban Nha. Đó là những trận đấu bò tót với những dũng sĩ oai hùng trên sân đấu, là âm thanh của tiếng đàn vang vọng mở ra một không gian văn hóa đậm chất Tây Ban Nha ngay từ những dòng thơ đầu tiên.
• Tiếng đàn là hình ảnh ẩn dụ cho tài năng và số phận của Lor-ca. Ấy là tiếng đàn bọt nước. Hình ảnh ấy vừa là hình ảnh thực, vừa là hình ảnh ẩn dụ. Bọt nước là những thứ tròn trịa, trong trắng, tinh khối cũng là những thứ mong manh, dễ vỡ. Cũng giống như tài năng của Lor-ca, một tài năng xuất chúng với thơ ca, với nghệ thuật đủ sức lay động đến trái tim của hàng triệu người dân Tây Ban Nha lúc bấy giờ. Nhưng cũng chính vì sức lay động quá lớn ấy mà chàng đã phải chịu một số phận bi thảm, vì tài năng của chàng sinh ra nơi đầu sóng ngọn gió, nơi chân thác đầu ghềnh nên dễ dàng vỡ tung. Chàng bị chế độ phát xít kìm hãm, tìm cách tiêu diệt. Và người nghệ sĩ tài hoa ấy đã bị kết án tử hình.
• Tiếng đàn được gợi lên với rất nhiều cung bậc, cảm xúc, biến hóa khôn lường: khi là tiếng đàn của niềm vui và khát vọng, khi là tiếng đàn của thương nhớ, kỉ niệm, lúc lại là tiếng đàn đau thương của cái chết. Ám ảnh trong lòng của người đọc là âm thanh của tiếng ghi ta ròng ròng máu chảy. Lối thơ vắt dòng với biện pháp ẩn dụ chuyển đổi cảm giác khiến cho tiếng ghi-ta vốn dĩ không thể nhìn thấy mà chỉ có thể cảm nhận được lại có thể nhìn thấy bằng mắt thường, thành từng giọt, từng giọt, chảy xuống như máu của chính người nghệ sĩ đang thấm vào đất, Cái chêt của Lor-ca cũng vì thế mà hiện lên thật rõ nét và sinh động.
• Tiếng đàn còn là âm thanh của bản nhạc tiễn đưa, là dòng cảm xúc mãnh liệt của tác giả khi nhắc tới Lor-ca, người nghệ sĩ tài hoa của xứ sở Tây Ban cầm. 

"Có tài mà cậy chi tài

Chữ tài liền với chữ tai một vần"

Những câu thơ chiêm nghiệm, triết lí về cuộc đời của những con người tài hoa nhưng bạc mệnh ấy của Nguyễn Du dường như hoàn toàn đúng với cuộc đời và số phận của người nghệ sĩ Lor-ca. Người nghệ sĩ tài của Tây Ban Nha ấy đã được Thanh Thảo khắc họa sinh động trong bài thơ Đàn ghi-ta của Lor-ca.

Thanh Thảo tên thật là Hồ Thành Công, sinh ra tại Mộ Đức, Quảng Ngãi. Ông là một trong những gương mặt nhà thơ trưởng thành trong thời kì kháng chiến chống Mĩ. Người đọc biết đến ông qua những tập thơ và trường ca mang diện mạo độc đáo viết về chiến tranh và thời hậu chiến như Những người đi tới biến (1977), Dấu chân qua trảng cỏ (1978), Những con sóng mặt trời (1981), Khối vuông ru-bích (1985), Từ một đến một trăm (1988),...Thơ ông là tiếng lòng của người trí thức nhiều suy tư, trăn trở về các vấn đề xã hội và thời đại. Ông khước từ lối diễn đạt dễ dãi để đi sâu vào cái tôi nội cảm để tìm kiếm lối diễn đạt mới mẻ. 

Đàn ghi-ta của Lor-ca được rút trong tập Khối vuông ru-bích (1985), là một trong những sáng tác tiêu biểu cho phong cách thơ của Thanh Thảo: giàu suy tư, mãnh liệt, phóng túng trong xúc cảm và đương nhiên không dễ hiểu vì ít nhiều nhuốm màu sắc tượng trưng, siêu thực mà ông học tập ở chính nhà thơ hiện đại Tây Ban Nha: Phê-đê-ri-cô Gar-xi-a Lor-ca.Trong tác phẩm ấy, hình ảnh người nghệ sĩ Lor-ca hiện lên với tài năng xuất chúng nhưng chàng lại có một số phận bi thảm.

Lor-ca hiện được hậu thế biết tới là một người nghệ sĩ tài năng. Tác giả chỉ sử dụng một hình ảnh để nói về tài năng của Lor-ca. Đó là hình ảnh tiếng đàn bọt nước. Hình ảnh ấy vừa là hình ảnh thực, vừa là hình ảnh ẩn dụ. Bọt nước là những thứ tròn trịa, trong trắng, tinh khối cũng là những thứ mong manh, dễ vỡ. Cũng giống như tài năng của Lor-ca, một tài năng xuất chúng với thơ ca, với nghệ thuật đủ sức lay động đến trái tim của hàng triệu người dân Tây Ban Nha lúc bấy giờ. Những năm tháng kinh hoàng ấy, tiếng thơ của Lor-ca đã đánh động vào tâm tưởng và suy nghĩ của những con người yêu nước. Sức lan tỏa của nó lớn đến nỗi, chính quyền phát xít lo sợ tầm ảnh hưởng của Lor-ca quá lớn có thể lật đổ cả chính quyền của mình, bọn chúng đã quyết định thủ tiêu chàng một cách bí mật bằng án tử hình.

Lor-ca còn là một người chiến sĩ dũng cảm. Những hình ảnh liên tiếp được sử dụng mang màu sắc tượng trưng, siêu thực miền đơn độc, vầng trăng chếnh choáng, yên ngựa mỏi mòn làm hiện lên chân dung của người nghệ sĩ Lor-ca lãng tử, phiêu du với vầng trăng và yên ngựa. Thế nhưng ta cũng có thể hiểu theo nghĩa khác là người nghệ sĩ ấy lại chỉ có một mình "đơn độc" trên con đường dài. Đó là con người đấu tranh với nền độc tài phát xít Tây Ban Nha và đấu tranh với nền nghệ thuật già cỗi, lỗi thời để cách tân, đổi mới nghệ thuật. Điều ấy cũng đồng nghĩa với Lor-ca là người nghệ sĩ dũng cảm, kiên cường, một người nghệ sĩ chân chính dám đấu tranh vì sự phát triển, tiến bộ.

Là một người nghệ sĩ tài năng, một người chiến sĩ dũng cảm nhưng cuối cùng Lor-ca đã phải đón nhận cái chết một cách kinh hoàng, oan ức. Thanh Thảo đã phục sinh cái chết của Lor-ca bằng những dòng thơ tự do nhuốm màu sắc tượng trưng, siêu thực. Lor-ca bị giải về bãi bắn và cái chết của chàng đến đột ngột gây nỗi kinh hoàng cho toàn thể những người dân Tây Ban Nha. Tiếng đàn ghi-ta ở đây được hiện lên với thật nhiều cung bậc cảm xúc với những biến hóa đa dạng: khi là tiếng đàn của niềm vui và khát vọng, khi là tiếng đàn của thương nhớ, kỉ niệm, lúc lại là tiếng đàn đau thương của cái chết. Ám ảnh trong lòng của người đọc là âm thanh của tiếng ghi ta ròng ròng máu chảy. Lối thơ vắt dòng với biện pháp ẩn dụ chuyển đổi cảm giác khiến cho tiếng ghi-ta vốn dĩ không thể nhìn thấy mà chỉ có thể cảm nhận được lại có thể nhìn thấy bằng mắt thường, thành từng giọt, từng giọt, chảy xuống như máu của chính người nghệ sĩ đang thấm vào đất, Cái chêt của Lor-ca cũng vì thế mà hiện lên thật rõ nét và sinh động.

Lor-ca là người nghệ sĩ chân chính, khao khát được sống và cống hiến suốt cả cuộc đời mình. Cuối cùng thì di nguyện của Lor-ca ở lời đề từ đã không được thực hiện. Chàng không được chôn cất cùng với cây đàn của mình. Cụm từ "cỏ mọc hoang" ở đây có thể hiểu theo nhiều nghĩa. Ta có thể hiểu theo nghĩa, khi Lor-ca mất đi, không có người dìu dắt cho nghệ thuật của Tây Ban Nha khiến cho nền nghệ thuật phát triển chỉ giống như cỏ dại. Nhưng cũng có thể hiểu đó là lời khẳng định sức sống mãnh liệt của nghệ thuật Lor-ca với Tây Ban Nha, với thế giới. Cuộc hành trình ở thế giới bên kia của Lor-ca hiện lên khi chàng bơi sang sông trên chiếc ghi-ta màu bạc. Cái chết đến đột ngột nhưng người nghệ sĩ vẫn không thôi vương vấn với đời, với người, với nghệ thuật. Chàng ôm chiếc đàn bơi sang dòng sông cũng đồng nghĩa với việc chàng muốn mang cả nghệ thuật của mình đến thế giới bên kia để được tiếp tục sống cùng với nó. Chàng ném lá bùa và trái tim mình ở lại như một hành động gửi lại tình yêu, sự sống, bình an cho người con gái An-na Ma-ri-a, mối tình chung thủy của Lor-ca

Có thể nói, Lor-ca không chỉ là một thiên tài thơ ca, nghệ thuật của đất nước Tây Ban Cầm mà chàng còn là một người nghệ sĩ chân chính với khát khao được sống, được đấu tranh với những gì già cỗi, thay đổi chúng để hướng tới những gì tiến bộ, phát triển. Đồng thời, ông cũng là người nghệ sĩ có số phận bi thảm. Hình ảnh của người nghệ sĩ ấy sẽ còn trở thành nguồn cảm hứng bất tận cho thế hệ sau này.