Bài soạn lớp 8: Phương pháp thuyết minh

[toc:ul]

I. Tìm hiểu các phương pháp thuyết minh

1. Quan sát, học tập, tích lũy tri thức để làm bài văn thuyết minh

a. Đọc lại các văn bản thuyết minh vừa học (Cây dừa Bình Định, Tại sao lá cây cỏ màu xanh lục?, Huế, Khởi nghĩa Nông Vân Vân, Con giun đất) và cho biết các văn bản ấy đà sử dụng các loại tri thức gì ?

b. Làm thế nào để có các tri thức ấy? Vai trò của quan sát, học tập, tích luỹ ở đây như thế nào?

c. Bằng tưởng tượng, suy luận có thể có tri thức để làm bài văn thuyết minh được không?

Trả lời:

a. 

• Văn bản “cây dừa Bình Định” ->Tri thức về sự vật
• Văn bản “Tại sao lá cây lại có màu xanh lục” và “ con giun đất” -> tri thức khoa học.
• Văn bản “Khởi nghĩa Nông Văn Vân” -> tri thức lịch sử
• Văn bản “Huế” -> tri thức văn hóa xã hội

b. Muốn có được những tri thức đó đòi hỏi phải có sự: quan sát, xem xét, học tập, nghiên cứu, tra cứu tài liệu…

Vai trò của quan sát, học tập, tích lữa ở đây là hết sức cần thiết để có thể làm tốt một bài văn thuyết minh.

c. Tưởng tượng, suy luận không thể giúp chúng ta có tri thức đầy đủ và chính xác nhất để làm bài văn thuyết minh, dẫn đến bài văn thuyết minh sẽ không đảm bảo tính chính xác và thuyết phục.

2. Phương pháp thuyết minh

a. Phương pháp nêu định nghĩa, giải thích

Đọc các câu sau và trả lời câu hỏi:

Huế là một trong những trung tâm văn hoá, nghệ thuật lớn của Việt Nam.

Nông Văn Vân là tù trưởng dân tộc Tày, giữ chức tri châu Bảo Lạc (Cao Bằng).

Câu hỏi: Trong các câu văn trên, ta thường gặp từ gì? Sau từ ấy, người ta cung cấp một kiến thức như thế nào? Hãy nêu vai trò và đặc điểm của loại câu văn định nghĩa, giải thích trong văn bản thuyết minh.

Trả lời:

• Trong các câu văn rên, người ta thường gặp từ  “là”.
• Sau từ “là” người ta cung cấp kiến thức về đối tượng được thuyết minh.
• Vai trò và đặc điểm của câu định nghĩa trong văn bản thuyết minh:
• Đặc điểm: Thường đứng ở vị trí đầu đoạn.
• Vai trò: giữ vai trò giới thiệu.

b. Phương pháp liệt kê

Đọc các câu, đoạn văn sau và cho biết phương pháp liệt kê có tác dụng như thế nào đối với việc trình bày tính chất của sự vật.

Cây dừa cống hiến tất cả của cải của mình cho con người: thân cây làm máng, lá làm tranh, cọng lá chẻ nhỏ làm vách, gốc dừa già làm chõ đồ xôi, nước dừa để uống, để kho cá, kho thịt, nấu canh, làm nước mắm,…

(Cây dừa Bình Định)

Theo các nhà khoa học, bao bì ni lông lẫn vào đất làm cản trở quá trình sinh trưởng của các loài thực vật bị nó bao quanh, cản trở sự phát triển của cỏ dẫn đến hiện tượng xói mòn ở các vùng đồi núi. Bao bì ni lông bị vứt xuống cống làm tắc các đường dẫn nước thải, làm tăng khả năng ngập lụt của các đô thị về mùa mưa. Sự tắc nghẽn hệ thống cống rãnh làm cho muỗi phát sinh, lây truyền dịch bệnh. Bao bì ni lông trôi ra biển làm chết các sinh vật khi chúng nuốt phải…

(Thông tin về Ngày Trái Đất năm 2000)

Trả lời:

Người viết đã dùng phương pháp liệt kê trong các câu, đoạn văn trên. Tác giả lần lượt trình bày tính chất của sự vật, các biểu hiện cụ thể của đối tượng theo một trật tự nhất định. Tác dụng của phương pháp này là làm cho người đọc nắm đặc điểm, tính chất của sự vật, hiện tượng một cách cụ thể, rõ ràng.

c. Phương pháp nêu ví dụ

Chỉ ra ví dụ trong đoạn văn sau và nêu tác dụng của nó đối với việc trình bày các xử phạt những người hút thuốc lá nơi công cộng

Ngày nay, đi các nước phát triển, đâu đâu cũng nổi lên chiến dịch chống thuốc lá. Người ta cấm hút thuốc ở tất cả những nơi công cộng, phạt nặng những người vi phạm (ở Bỉ, từ năm 1987, vi phạm lần thứ nhất phạt 40 đô la, tái phạm phạt 500 đô la).

(Ôn dịch thuốc lá)

Trả lời:

Ví dụ: ở Bỉ, từ năm 1987, vi phạm lần thứ nhất phạt 40 đô la, tái phạm phạt 500 đô la.

Nhờ ví dụ rõ ràng đã làm cho kiến thức trừu tượng trở nên cụ thể, dễ hiểu -> có tác dụng thuyết phục cao -> tạo niềm tin cho người đọc, người nghe.

d. Phương pháp dùng số liệu

Đoạn văn sau cung cấp những số liệu nào? Nếu không có số liệu, có thể làm sáng tỏ được vai trò của cỏ trong thành phố không?

Các nhà khoa học cho biết trong không khí, dưỡng khí chỉ chiếm 20% thể tích, thán khí chiếm 3%. Nếu không có bổ sung thì trong vòng 500 năm con người và động vật sẽ dùng hết số dưỡng khí ấy, đồng thời số thán khí không ngừng gia tăng. Vậy vì sao đến nay dưỡng khí vẫn còn? Đó là nhờ thực vật. Thực vật khi quang hợp hút thán khí và nhả ra dưỡng khí. Một héc-ta cỏ mỗi ngày có khả năng hấp thụ 900 kg thán khí và nhả ra 600 kg dưỡng khí. Vì thế trồng cây xanh và thảm cỏ trong thành phố có ý nghĩa cực kì to lớn.

(Nói về cỏ)

Trả lời:

Đoạn văn trên cung cấp các số liệu:

• Trong không khí, dưỡng khí chỉ chiếm 20% thể tích, thán khí chiếm 3%.
• Trong vòng 500 năm con người và động vật sẽ dùng hết số dưỡng khí ấy
• Một héc-ta cỏ mỗi ngày có khả năng hấp thụ 900 kg thán khí và nhả ra 600 kg dưỡng khí.

=>Nhờ phương pháp nêu số liệu đã dẫn ra các số liệu chính xác để khẳng định độ tin cậy và thuyết phục cao. Ngược lại nếu không có số liệu, thì không thể làm sáng tỏ vai trò của cỏ trong thành phố.

e. Phương pháp so sánh

Trong câu văn sau, phép so sánh được dùng như thế nào và với mục đích gì?

Biển Thái Bình Dương chiếm một diện tích lớn gần bằng 3 đại dương khác cộng lại và lớn gấp 14 lần diện tích biển Bắc Băng Dương là đại dương bé nhất.

Trả lời:

• Trong câu văn trên, phép so sánh được dùng để so sánh biến Thái Bình Dương và biển Bắc Băng Dương.
• Mục đích của phép so sánh:  làm nổi bật đặc điểm của biển Thái Bình Dương.

=> Phép so sánh có tác dụng làm nổi bật, cụ thể hoá đối tượng cần thuyết minh.

g. Phương pháp phân tích, phân loại

Trong văn bản Huế, người viết đã trình bày đặc trưng của thành phố Huế theo những mặt nào?

Trả lời:

Đặc trưng của thành phố Huế:

• Huế đẹp bởi sự kết hợp hài hòa của cảnh sắc sông núi.
• Huế có những công trình kiến trúc nổi tiếng.
• Huế được yêu vì những sản phẩm đặc biệt của mình.
• Huế nổi tiếng với những món ăn.
• Huế là thành phố đấu tranh kiên cường.

Như vậy: Phân loại là chia đối tượng thành từng loại theo một số tiêu chí. Còn phân tích là chia nhỏ đối tượng để xem xét.

Ghi nhớ:

• Muốn có tri thức để làm tốt bài văn thuyết minh, người viết phải quan sát, tìm hiểu sự vật, hiện tượng cần thuyết minh, nhất là phải nắm bắt được bản chất, đặc trưng của chúng, để tránh sa vào trình bày các biểu hiện không tiêu biểu, không quan trọng.
• Để bài văn thuyết minh có sức thuyết phục, dễ hiểu, sáng rõ, người ta có thể sử dụng phối hợp nhiều phương pháp thuyết minh như: nêu định nghĩa, giải thích, liệt kê, nêu ví dụ, dùng số liệu, so sánh, phân tích, phân loại...

[Luyện tập] Câu 1: Tác giả bài Ôn dịch, thuốc lá đã nghiên cứu tìm hiểu ...

Tác giả bài Ôn dịch, thuốc lá đã nghiên cứu tìm hiểu rất nhiều để nêu lên yêu cầu chống nạn hút thuốc lá. Em hãy chỉ ra phạm vi tìm hiểu vấn đề thể hiện trong bài viết.

Trả lời:

Phạm vi tìm hiểu vấn đề thể hiện trong bài “Ôn dịch, thuốc lá” là:

• Kiến thức về khoa học (ngành y): tác hại của khói thuốc lá đối với sức khỏe và cơ chế di truyền giống loài của con người.
• Kiến thức về tâm lí xã hội: Tâm lý lệch lạc của một số người coi hút thuốc lá là lịch sự.

[Luyện tập] Câu 2: Bài viết đã sử dụng phương pháp thuyết minh ...

Bài viết đã sử dụng phương pháp thuyết minh nào để nêu bật lên tác hại của việc hút thuốc lá?

Trả lời:

Bài viết đã sử dụng các phương pháp thuyết minh:

• Phương pháp so sánh đối chiếu:
• Ôn dịch thuốc lá với bệnh dịch khác.
• Tác hại của thuốc lá với giặc gặm nhấm.
• Thanh niên Việt Nam với thanh niên Âu – Mĩ.
• Phương pháp phân loại, phân tích:
• Tác hại đối với người hút.
• Tác hại đối với người bên cạnh.
• Tác hại đến nhân cách. 
• Cách phòng chống.
• Phương pháp liệt kê:
• Liệt kê tác hại của thuốc lá đối với người hút.
• Liệt kê tác hại của thuốc lá đối với người cạnh bên. 
• Phương pháp dùng số liệu và nêu ví dụ:
• Ở Bỉ năm 1987, vi phạm lần thứ nhất phạt 40 đô la, tái phạm phạt 500 đô la.
• 80% ung thư vòm họng và ung thư phổi.

[Luyện tập] Câu 3: Đọc văn bản thuyết minh “Ngã ba Đồng Lộc” sgk trang 129) ...

Đọc văn bản thuyết minh “Ngã ba Đồng Lộc” sgk trang 129) và trả lời câu hỏi: thuyết minh đòi hỏi những kiến thức như thế nào ? Văn bản này đã sử dụng những phương pháp thuyết minh nào?

Trả lời:

• Thuyết minh đòi hỏi những kiến thức:
• Địa lý: Ngã ba Dồng Lộc là giao điểm gi?a hai đường tỉnh lộ 8 và 15 thuộc vùng đất đồi Hà Tĩnh.
• Lịch sử: Cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước; nh?ng cô gái thanh niên xung phong.
• Khoa học quân sự: Về các loại máy bay, bom.
• Đời sống xã hội: Về đời sống, cuộc sống của các nữ thanh niên xung phong thời kỳ chống Mỹ cứu nước.
• Văn bản đã sử dụng các phương pháp thuyết minh là:
• Phương pháp nêu định nghĩa: Ngã ba Đồng Lộc là giao điểm…
• Phương pháp phân loại, phân tích:
• Giới thiệu tập thể 10 cô gái anh hùng.
• Giới thiệu về nữ anh hùng La Thị Tám.
• Phương pháp nêu số liệu:
• 20 km…44 trọng điểm…
• 2057 trận bom.
• 18 lần đánh phá.

[Luyện tập] Câu 4: Hãy cho biết cách phân loại sau đây của một bạn lớp trưởng ...

Hãy cho biết cách phân loại sau đây của một bạn lớp trưởng đối với những bạn học yếu trong lớp có hợp lí không?

Lớp ta có nhiều bạn học chưa tốt. Trong đó có những bạn có điều kiện học tốt nhưng ham chơi, nên học yếu. Có những bạn học được nhưng do hoàn cảnh gia đình khó khăn, thường bỏ học, đến chậm nên học yếu. Lại có những bạn vốn kiến thức cơ sở yếu từ lớp dưới, tiếp thu chậm, nên học yếu. Đối với ba nhóm học sinh đó, chúng ta nên có những biện pháp khác nhau để giúp đỡ họ.

Trả lời:

Cách phân loại của bạn lớp trưởng đối với các bạn học yếu trong lớp rất hợp lí qua liệt kê

Nhiều bạn học chưa tốt. Cụ thể:

• Nhiều bạn có điều kiện học tốt nhưng còn ham chơi.
• Có bạn có cảnh gia đình khó khăn, thường bỏ học.
• Có những bạn vốn kiến thức lớp dưới yếu, tiếp thu chậm nên học yếu.

Từ đó đưa ra kết luận: Đối với những nhóm học sinh đó nên có những phương pháp giúp đỡ khác nhau là hợp lí.