bài soạn lớp 9: Thuật ngữ

[toc:ul]

I. Thuật ngữ là gì?

Ví dụ: So sánh hai cách giải thích sau đây:

a. Cách thứ nhất :

• Nước là chất lỏng không màu, không mùi, có trong sông, hồ, biển...
• Muối là tinh thể trắng, vị mặn, thường tách từ nước biển, dùng để ăn.

b. Cách thứ hai :

• Nước là hợp chất của các nguyên tố hi-đrô và ô xi, có công thức là H2O.
• Muối là hợp chất mà phân tử gồm có một hay nhiều nguyên tử kim loại liên kết với một hay nhiều gốc a-xít.

Hãy cho biết cách giải thích nào không thể hiểu được nếu thiếu kiến thức về hóa học.

Trả lời:

• Cách 1 : là cách giải thích ai cũng hiểu vì căn cứ vào đặc tính bên ngoài của sự vật.
• Cách 2 : Là cách giải thích yêu cầu phải có kiến thức về hóa học mới hiểu được.

Ví dụ 2: Đọc những định nghĩa sau đây và trả lời câu hỏi:

• Thạch nhũ là sản phẩm hình thành trong các hang động do sự nhỏ giọt của dung dịch đá vôi hòa tan trong nước có chứa a-xít các-bô-níc.
• Ba dơ là hợp chất mà phân tử gồm có một nguyên tử kim loại liên kết với một hay nhiều nhóm hi-đrô-xít.
• Ẩn dụ là gọi tên sự vật, hiện tượng này bằng tên sự vật, hiện tượng khác có nét tương đồng với nó.
• Phân số thập phân là phân số mà mẫu là lũy thừa của 10.

a. Em đã đọc các định nghĩa này ở những bộ môn nào?

b. Những từ ngữ được định nghĩa chủ yếu được dùng trong loại văn bản nào?

Trả lời:

• Thạch nhũ là sản phẩm hình thành trong các hang động do sự nhỏ giọt của dung dịch đá vôi hòa tan trong nước có chứa a-xít các-bô-níc. =>Môn Địa lí
• Ba dơ là hợp chất mà phân tử gồm có một nguyên tử kim loại liên kết với một hay nhiều nhóm hi-đrô-xít => Môn Hóa học
• Ẩn dụ là gọi tên sự vật, hiện tượng này bằng tên sự vật, hiện tượng khác có nét tương đồng với nó => Môn Ngữ văn
• Phân số thập phân là phân số mà mẫu là lũy thừa của 10 => Môn Toán học.

=> Những từ ngữ được định nghĩa chủ yếu được dùng trong loại văn bản khoa học.

Ghi nhớ: Thuật ngữ là những từ ngữ biểu thị khái niệm khoa học, công nghệ, thường được dùng trong các văn bản khoa học, công nghệ.

II. Đặc điểm của thuật ngữ

Ví dụ :

a. Muối là một hợp chất có thể hòa tan trong nước.

b. Tay nâng chén muối đĩa gừng

Gừng cay muối mặn xin đừng quên nhau.

Ở ví dụ trên, từ muối nào có sắc thái biểu cảm?

Trả lời:

• Từ “muối” ở câu a là thuật ngữ, không có tính biểu cảm.
• Từ “muối” ở câu b có sắc thái biểu cảm.

Ghi nhớ:

• Về nguyên tắc, trong mỗi lĩnh vực khoa học, kĩ thuật, công nghệ, mỗi thuật ngữ chỉ biểu thị bằng một khái niệm và ngược lại, mỗi khái niệm chỉ được biểu thị bằng một thuật ngữ.
• Thuật ngữ không có tính biểu cảm.

[Luyện tập] Câu 1: Vận dụng kiến thức đã học ở các môn ...

Vận dụng kiến thức đã học ở các môn Ngữ văn, Lịch sử, Địa lí, Toán học, Vật lí, Hoá học, Sinh học để tìm thuật ngữ thích hợp với mỗi chỗ trống. Cho biết mỗi thuật ngữ vừa tìm được thuộc lĩnh vực khoa học nào?

a. /.../ là tác dụng đẩy, kéo của vật này lên vật khác.

 b. /.../ là làm huỷ hoại dần dần lớp đất đá phủ trên mặt đất do các tác nhân: gió, băng hà, nước chảy,...

c. /.../ là hiện tượng trong đó có sinh ra chất mới.

 d. /.../ là tập hợp những lừ có ít nhất một nét chung về nghĩa. - /.../ là nơi có dấu vết cư trú và sinh sống của người xưa.

e. /.../ là hiện tượng hạt phấn tiếp xúc với đầu nhụy.

 f. /.../ là lượng nước chảy qua mặt cắt ngang lòng sông ở một điểm nào đó, trong một giây đồng hồ. Đơn vị đo: m3/s.

g. /.../ là lực hút của Trái Đất.

 h. /.../ là sức ép của khí quyển lên bề mặt Trái Đất.

 i. /.../ là những chất do một nguyên tố hoá học cấu tạo nên.

 k. /.../ là thị tộc theo dòng họ người cha, trong đó nam có quyền hơn nữ.

l. /.../ là đường thẳng vuông góc với một đoạn thẳng tại điểm giữa của đoạn ấy.

Trả lời:

a. lực ->lĩnh vực vật lí                                             

 b. Xâm thực -> lĩnh vực địa lí

c. Hiện tượng hóa học ->lĩnh vực  hóa học 

d. Di chỉ ->lĩnh vực lịch sử

e. Thụ phấn -> lĩnh vực sinh học

f. Lưu lượng -> lĩnh vực địa lí

g. Trọng lực ->lĩnh vực vật lí

h. Khí áp -> lĩnh vực địa lí

i. Đơn chất -> lĩnh vực hóa học

k. Thị tộc phụ hệ -> lĩnh vực lịch sử

l. Đường trung trực -> lĩnh vực toán học

[Luyện tập] Câu 2: Đọc đoạn trích sau đây:

Nếu được lùm hạt giống để mùa sau

 Nếu lịch sử chọn ta lùm điểm tựa

Vui gì hơn làm người lính đi đầu

Trong đêm tối, tim ta là ngọn lửa! 

            (Tố Hữu, Chào xuân 67)

Trong đoạn trích này, điểm tựa có được dùng như một thuật ngữ Vật lí hay không? Ở đây, nó có ý nghĩa gì?

Trả lời:

• Trong đoạn trích này, điểm tự trong đoạn thơ không dùng như một thuật ngữ mà dùng với nghĩa là nơi gửi gắm niềm tin và hi vọng.
• Điểm tựa: là điểm cố định của một đòn bẩy, thông qua đó lực tác động được truyền tới lực cản.

[Luyện tập] Câu 3: Trong hoá học, thuật ngữ hỗn hợp được định nghĩa ...

Trong hoá học, thuật ngữ hỗn hợp được định nghĩa là “nhiều chất trộn lẫn vào nhau mà không hoá hợp thành một chất khác”, còn từ hỗn hợp hiểu theo nghĩa thông thường là “gồm có nhiều thành phần trong đó mỗi thành phần vẫn không mất tính chất riêng của mình”.

Cho biết trong hai câu sau đây, trường hợp nào hỗn hợp được dùng như một thuật ngữ, trường hợp nào hỗn hợp được dùng như một từ thông thường.

a. Nước tự nhiên ở ao, hồ, sông, biển,... là một hỗn hợp.

b. Dó là một chương trình biểu diễn hỗn hợp nhiều tiết mục.

Hãy đặt câu với từ hỗn hợp dùng theo nghĩa thông thường.

Trả lời:

• Trong hai câu trên:

a. Nước tự nhiên ở ao, hồ, sông, biển,... là một hỗn hợp

=>Hỗn hợp là thuật ngữ

b. Dó là một chương trình biểu diễn hỗn hợp nhiều tiết mục.

=>Hỗn hợp là nghĩa thông thường.

• Đặt câu với hỗn hợp dùng theo nghĩa thông thường:
• Thức ăn gia súc là thức ăn hỗn hợp
• Đội quân nhà Thanh là đội quân hỗn hợp
• Phái đoàn quân sự hỗn hợp bốn bên

[Luyện tập] Câu 4: Trong sinh học, cá voi, cá heo được xếp vào lớp thú, ...

Trong sinh học, cá voi, cá heo được xếp vào lớp thú, vì tuy những động vật này có xương sống, ở dưới nước, bơi bằng vây nhưng không thở bằng mang mà thở bằng phổi. 

Căn cứ vào cách xác định của sinh học, hãy định nghĩa thuật ngữ cá. Có gì khác nhau giữa nghĩa của thuật ngữ này với nghĩa của từ cá theo cách hiểu thông thường của người Việt (thể hiện qua cách gọi cá voi, cá heo)?

Trả lời:

• Thuật ngữ “cá”: Cá là động vật có xương sống, ở dưới nước, bơi bằng vây, thở bằng mang.
• Theo cách hiểu thông thường của người Việt, khi ta nói cá voi, cá heo, cá sấu…nghĩa là ta gọi tên bằng trực giác vì thấy môi trường sống của chúng là ở dưới nước và không nhất thiết phải thở bằng mang.

[Luyện tập] Câu 5: Trong kinh tế học, thuật ngữ thị trường (thị: chợ - yếu tố Hán Việt) chỉ ...

Trong kinh tế học, thuật ngữ thị trường (thị: chợ - yếu tố Hán Việt) chỉ nơi thường xuyên tiêu thụ hàng hoá, còn trong quang học (phân ngành vật lí nghiên cứu về ánh sáng và tương tác của ánh sáng với vật chất), thuật ngữ thị trường (thị: thấy - yếu tố Hán Việt) chỉ phần không gian mà mắt có thể quan sát được. 

Hiện tượng đồng âm này có vi phạm nguyên tắc một thuật ngữ - một khái niệm đã nêu ở phần Ghi nhớ không? Vì sao?

Trả lời:

Hiện tượng đồng âm này không có vi phạm nguyên tắc “một thuật ngữ, một khái niệm” đã nêu ở phần ghi nhớ. Vì mỗi từ được dùng ở một lĩnh vực riêng, chỉ là sự trùng hợp ngẫu nhiên do có vỏ âm thanh giống nhau.