[toc:ul]
1. Nước non lận đận một mình
Thân cò lên thác xuống ghềnh bấy nay
Ai làm cho bể kia đầy
Cho ao kia cạn, cho gầy cò con?
2. Thương thay thân phận con tằm
Kiếm ăn được mấy phải nằm nhả tơ.
Thương thay con kiến li ti
Kiếm ăn được mấy phải đi tìm mồi.
Thương thay hạc lánh đường mây
Chim bay mỏi cánh biết ngày nào thôi.
Thương thay con quốc giữa trời
Dầu kêu ra máu có người nào nghe.
3. Thân em như trái bần trôi
Gió dập sóng dồi biết tấp vào đâu
Bài ca dao về hình ảnh con cò để diễn tả cuộc đời, thân phận của mình:
Con cò mà đi ăn đêm.
Đậu phải cành mềm lộn cổ xuống ao...
Ở đây, câu ca dao đề cập đến hình ảnh con cò. Nhưng bản chất nó chính là hình ảnh của người nông dân lao động trong hoàn cảnh éo le, cay đắng cuộc đời mình. Họ mong muốn được chết một cách trong sạch chứ không muốn sống nhục nhã. Con cò vì mưu sinh mà phải lặn lội mò cua bắt tép vào ban đêm, vì họ nghèo muốn kiếm miếng cơm manh áo nuôi gia đình để tồn tại. Người đọc cảm thấy vô cùng xúc động thể hiện một con cò chăm chỉ, thương yêu người thân gia đình mình.
Bên cạnh việc sử dụng hình ảnh con cò để nói về cuộc đời con người thì bài ca dao còn sử dụng thêm nhiều biện pháp nghệ thuật khác.
Cụm từ “lận đận” cùng với thành ngữ “lên thác xuống ghềnh” đã phác họa nên bức tranh đầy cơ cực và vất vả của cuộc đời con cò. Ngoài ra, bài thơ còn sử dụng biện pháp đối lập như nước non đối lập với một mình tạo nên cảnh lẻ loi, cô độc trong thế giới bao la. Hay bể kia đầy đối lập với ao kia cạn thể hiện sự éo le của cuộc đời, bể kia đã rộng lại còn đầy, còn chiếc ao kia nơi cò kiếm ăn hằng ngày đã bé lại còn cạn. Bởi vậy dù cho cò tần tảo, nhặt nhảnh, bươn chải, thân cò vẫn cứ gầy guộc mong manh.
Ngoài nội dung than thân, bài ca dao này còn bài ca còn có nội dung tố cáo xã hội phong kiến bất công. Xã hội đó đã làm nên chuyện bể đầy, ao cạn làm cho thân cò thêm lận đận, thêm gầy mòn. Câu hỏi tu từ đã gián tiếp tố cáo xã hội phong kiến bất công đó.
Bài 2 là lời người lao động thương cho thân phận của những người khốn khổ và cũng là chính mình.
Trong bài, cụm từ “thương thay” được nhắc đi nhắc lại nhiều lần. Việc cụm từ được nhiều lần lặp lại có ý nghĩa: mỗi lần là một lần thương một con vật, một cảnh ngộ. Bốn lần thương thay, bốn con vật, bốn cảnh ngộ khác nhau, nhưng lại cùng chung với thân phận người lao động; Tô đậm nỗi thương cảm, xót xa cho cuộc sống khổ sở nhiều bề của người lao động; Kết nối và mở ra những nỗi thương khác nhau, làm cho bài ca phát triển. thể hiện sự thương cảm, xót xa vô hạn. Thương thay là thương cho thân phận mình và cho người khác cùng cảnh ngộ.
Những nỗi thương thân của người lao động qua các hình ảnh ẩn dụ trong bài 2:
Thân em như hạt mưa sa
Hạt vào đài các, hạt ra ruộng cày
Thân em như hạt mưa rào
Hạt rơi xuống giếng, hạt vào vườn hoa
Thân em như trái bần trôi
Gió dập sóng dồi biết tấp vào đâu
Thân em như miếng cau khô
Kẻ thanh tham mỏng, người thô tham dày
Thân em như giếng giữa đàng
Người thanh rửa mặt, người phàm rửa chân
Các bài ca dao này thường nói về thân phận gian nan, vất vả, thiệt thòi của người phụ nữ trong xã hội xưa. Cụm từ “thân em” đế nói về những kiếp người, những thân phận nhỏ bé, cơ cực, cay đắng. Từ đó, khơi gợi sự đồng cảm sâu sắc ở người đọc - Thường nói về thân phận tội nghiệp, nồi đau khổ cua nhửng số phận nhỏ bé bị lệ thuộc, không có quyền được quyết định cuộc sống của mình - họ là những người phụ nữ trong xã hội phong kiến.
Về nghệ thuật, ngoài mô típ mở đầu bằng cụm từ thân em (gợi ra nỗi buồn thương), các câu ca dao này thường sử dụng các hình ảnh ví von so sánh (để nói lên những cảnh đời, những thân phận, những lo lắng khác nhau của người phụ nữ).
Bài 3 nói về thân phận người phụ nữ trong xã hội phong kiến "Thân em như trái bần trôi”. Trong ca dao Nam Bộ, hình ảnh trái bần cũng như mù u, sầu riêng thường gợi đến cuộc đời nghèo khổ, buồn đau, đắng cay. Hình ảnh so sánh được miêu tả bổ sung bằng các chi tiết “gió dập”, ”sóng dồi” "biết tấp vào đâu”. Các chi tiết ấy gợi lên cuộc đời người phụ nữ quá nhỏ bé, số phận họ thật là lênh đênh, chìm nổi trong sự mông mênh của xã hội xưa. Họ không mảy may có một quyền tự quyết nào về chính bần thân mình cả. Người phụ nữ là hiện thân của nỗi đau khổ ngày xưa.
Những điểm chung về nội dung và nghệ thuật của ba bài ca dao:
Về nội dung:
Về nghệ thuật: