Bài soạn lớp 11: Hạnh phúc của một tang gia

 Tác phẩm với tiêu đề Hạnh phúc của một tang gia - miêu tả đám tang cụ cố tổ, giống như một chuỗi cười dài, một cuộc đưa tiễn tập thể, cuộc hành trình tới mộ của cả xã hội, cái xã hội tư sản thành thị Âu hóa rởm, văn minh rởm hết sức lố lăng, đồi bại đang hiện diện ở Việt Nam những năm 30 - 45 của thế kỉ XX. Tình huống truyện, mỗi nhân vật cứ tự nhiên làm bật ra tiếng cười. Tiếng cười mang nhiều sắc độ, liên tục không dứt. Nó kéo dài trong suốt thời gian đám tang, suốt cuộc hành trình đưa tiễn...

Hạnh phúc của một tang gia, nhà có tang lại là niềm hạnh phúc, cái hạnh phúc của lũ con cháu bất hiếu. Cái đám ma này bề ngoài thì thật long trọng, nhưng thực chất chẳng khác gì đám rước nhố nhăng. Đám ma to tát, đi đến đâu là huyên náo đến đó. Sau thời gian bối rối  của một nhà có việc tang, khi ba người quan trọng nhất - ông cố Hồng, bà vợ và Văn Minh từ trên gác xuống dưới nhà cắt đặt mọi việc, thì cái gia đình có đại tang đó bừng lên một ngày hội. Lúc đưa đám thì cả bàn dân thiên hạ ở phố phường, ai cũng thấy đám ma được tổ chức linh đình, đủ kiểu cách, lễ nghi theo cả lối ta, Tây, Tàu. Đám ma đưa đến đâu làm huyên náo đến đấy. Cả thành phố nhốn nháo lên khen đám ma to, đúng với ý muốn của cụ cố Hồng... Kèn ta, kèn Tây, kèn Tàu lần lượt thay nhau mà rộn lên. Tiếng khóc của những người trong tang gia xen lẫn tiếng thì thầm về chuyện vợ con, nhà cửa, may áo, sắm tủ, hoặc những tiếng nói thì thào của bọn đàn ông bình phẩm sắc đẹp của các cô gái, than thở việc vợ béo, chồng gầy. Vậy đấy, trên cái sân khấu hài hước, người đọc thấy được một khung cảnh pha tạp, hỗn độn, đồ vật và con người hỗn độn, âm thanh và màu sắc hỗn độn, việc vĩnh biệt một con người là việc đùa vui, tiếng khóc của nhiều người cũng hỗn độn. Đám rước mà như ở hội chợ. Đám tang hay đám rước? Bởi vì, như tác giả kể: Đám cứ đi rồi lại Đám cứ đi. Những lời văn bỡn cợt, lơ lửng, hóm hỉnh, chua chát. Và ông nhận xét: Thật đúng là một đám ma to tát có thể làm cho người chết nằm trong quan tài cũng phải mỉm cười sung sướng, nếu không gật gù cái đầu.

Đỉnh cao của màn kịch trào phúng của cái đám ma chính  là cảnh hạ huyệt. Tú Tân xuất hiện như nhà đạo diễn cuốn phim hài kiêm quay phim nhiếp ảnh, cùng bạn bè rầm rộ nhảy lên nhưng ngôi mả như muốn đánh thức những linh hồn chết kia trở dậy để chứng kiến đám tang linh đình về người ông của hắn. Hắn bắt bẻ từng người một, hoặc chống gậy hoặc gục đầu hoặc cong lưng... cho đúng mốt hoặc lau mắt như thế này, như thế nọ... hợp thời trang để làm nên những tấm ảnh giả về cái chết thật và những tấm ảnh thật về cái chết của nhân tính. Cụ cố Hồng thì ho khạc, mếu máo và ngất đi. 

Chất bi hài của cảnh đám ma  khiến người đọc cười ra nước mắt. Chỉ có một tiếng khóc lớn nhất bật lên là của ông Phán mọc sừng, ông oặt người đi, khóc mãi không thôi và tiếng khóc của ông thật đặc biệt. Nhưng thực ra đó là tiếng khóc nhằm che giấu nụ cười nên không ra khóc mà cùng chẳng ra cười. Cuối cùng chỉ là những âm thanh méo mó: Hứt! Hứt! Hứt!... Đó phải chăng là tiếng khóc thương người đã khuất ? Không phải! Ông đang đóng kịch trước mắt mọi người kiểu như hất! hất! hất! ... hất nhanh cái thây ma xuống mồ. Ông ta rất mừng vì cụ Tổ chết và ông được chia phần khá nhiều, kể cả cái giá của bộ sừng mà vợ ông đã cắm lên đầu ông. Miệng khóc, tay ông dúi nhanh vào tay Xuân Tóc Đỏ tờ bạc năm đồng gấp làm tư để trả công cho hắn đã gọi ông là Phán mọc sừng trước người nhà vợ. Và cũng nhờ đó mà ông có thêm được món tiền lớn.

Đám tang diễn ra như một tấn đại hài kịch. Nó nói lên tất cả sự lố lăng vô đạo đức của cái xã hội thượng lưu ngày trước. Cái xã hội mà tác giả gọi là Chó đểu, khốn nạn.

Từ niềm "hạnh phúc" của các nhân vật do cái chết của cụ cố tổ đem lại và cảnh tượng của cái "đám ma gương mẫu" ta có thể thấy được bức tranh về cái xã hội "thượng lưu" đương thời. Cái xã hội thối nát, cái xã hội Âu hóa rởm, đạo đức và nhân cách của con người ngày càng đi xuống, suy đồi. Con người hành xử với nhau xảo trá, gian dối, thực dụng vô nhân, vô nghĩa.Chẳng đâu nữa còn chỗ cho nhân tính, những con người ấy không nhận ra cái chết của xã hội chó đểu. Ai cũng có những niềm vui riêng của mình từ cái chết của cụ cố tổ và họ phải diễn, diễn sao cho thật giống với cảnh một đám ma với nét buồn lãng mạn. 

Qua tác phẩm Vũ Trọng Phụng đã thể hiện một thái độ chán ghét cái xã hội thối nát, tác giả đã miêu tả đầy đủ những hình ảnh đó để thể hiện những hình ảnh chi tiết trong đoạn văn, hình ảnh này biểu tượng cho một điều đó là đồng tiền làm mờ mắt con người họ chỉ biết đến tiền mà không biết đến tình người. Để rồi tác giả cũng phải thốt lên rằng "chó đểu", "khốn nạn". 

Bằng nghệ thuật trào phúng sắc bén “ Hạnh phúc của một tang gia” là một bi hài kịch, phơi bày bản chất nhố nhăng, đồi bại của một gia đình. Đồng thời phản ánh bộ mặt thật của xã hội thượng lưu thành thị trước Cách mạng tháng Tám. Từ một tình huống cơ bản, ban đầu tác giả đã phát triển theo nhiều hướng khác nhau tạo ra một vở hài kịch lớn.Tác giả còn phát hiện thủ pháp đối lập trong chính mỗi con người, mỗi sự vật,  để tạo nên tiếng cười châm biếm. Bên cạnh đó tác giả còn sử dụng nhiều thủ pháp cường điệu, nói ngược, nói mỉa nào là hạnh phúc của một tang gia, nào là cái đam ma to tát, cái đám ma gương mẫu, ...Nhà có đám nhưng lại hạnh phúc, hạnh phúc của lũ con cháu bất hiếu, không có nhân tính. Rồi cái chết của cụ cố tổ lại đem đến niềm vui cho mọi thành viên trong gia đình, ai cũng có những dự định riêng của mình cần làm trong cái dịp này. Đám ma mà tác gỉa dùng những từ chỉ niềm hạnh phúc nào là đám đi đến đâu là huyên  náo đến đó, cả góc phố huyên náo chỉ chỏ cái đám ma to,.. rồi những người đưa đám có dịp để mà hẹn hò nhau, chim chuột, khoe gia sản, của cải, vợ, chồng, con cái,... một cái "đám ma gương mẫu" đến kỳ lạ. Việc vận dung linh hoạt các thủ pháp nghệ thuật của Vũ Trọng Phụng đã đem lại hiệu quả lớn, nó lột tả đến trần trụi cái bộ mặt của xã hội "thượng lưu" đương thời. 

Tác giả còn có con mắt tinh đời để nhìn thấy và miêu tả đúng cái nét riêng của từng nhân vật xuất hiện trong đoạn trích. Ngòi bút miêu tả của Vũ Trọng Phụng linh hoạt, biến hóa, giàu yếu tố hài hước gây cười và sắc sảo tinh tế đến từng chi tiết nhỏ. Vũ Trọng Phụng xứng đáng là một bậc thầy – một nhà văn hiện thực xuất sắc trong việc sử dụng nghệ thuật trào phúng. 

• Mâu thuẫn trong đoạn trích Hạnh phúc của một tang gia
• Nhan đề: Hạnh phúc >< tang gia => Cho thấy sự kì lạ gợi được sự tò mò cho người đọc. Nhưng đồng thời, nhan đề đó cũng gợi mở được nội dung của đoạn trích. Bởi lẽ, trong đám tang lẽ ra người ta phải thấy đau đớn, buồn rầu nhưng trái lại người ta lại chỉ thấy hiện lên ở những kẻ được xem là người thân, người bạn một niềm vui sướng khi tham gia lễ tang của người vừa nằm xuống kia 
• Trong chính những nhân vật được khắc họa trong đoạn trích: sự đối lập hoàn toàn giữa biểu hiện bề ngoài với những suy tính bên trong - những suy tính nhỏ nhen, ích kỉ đốn mạt.
• Những chân dung trào phúng
• Cụ cố Hồng: mơ màng nghĩ tới cảnh mặc áo xô gai, chống gậy khóc lóc đề người ta chỉ trỏ, nhắc lại câu nói vô nghĩa "Biết rồi, khổ lắm, nói mãi" hơn 1000 lần
• Ông Văn Minh: vui sướng vì cái di chúc sẽ đi vào giai đoạn thực hiện chứ không còn là trên giấy tờ; đau đầu vì không biết sẽ phải cư xử thê nào với Xuân tóc đỏ "hai cái tội nhỏ, một cái ơn to"
• Bà Văn Minh: nóng lòng chờ tới giờ phát tang để lăng xê một tang phục mới của tiệm Âu hóa với thông điệp "ban cho những ai có tang đương đau đớn vì kẻ chết cũng được hưởng chút ít hạnh phúc ở đời"
• Cô Tuyết: mặc bộ y phục "Ngây thơ" để chứng minh rằng mình không phải là gái hư hỏng, cũng chưa đánh mất cả chữ trinh.
• Cậu Tú Tân: nóng lòng được chụp ảnh vì cậu đã phải huy động mấy chiếc máy ảnh.
• Ông Phán mọc sừng: vui sướng vì ông bố vợ hứa sẽ cho thêm vài nghìn đồng, và khóc đến ngất người đi chỉ để dúi vào tay Xuân tóc đỏ một đồng giấy bạc năm đồng gấp tư để trả nốt món nợ và chữ tín của mình.
• Những tay cảnh sát, giới nhà tu, những ông bạn của cụ cố Hồng, những nam thanh nữ tú đi đưa đám

=> Tất cả đều không hề mảy may thương xót, buồn thương cho người đã chết mà mỗi người đến với đám tang đều theo đuổi một suy nghĩ, mục đích của riêng mình

=> Cả một xã hội đồi bại, khốn nạn được hiện lên qua những bức chân dung trong đoạn trích - những con người tự nhận mình là tân tiến. là Âu hóa thực chất cũng chỉ là những kẻ tầm thường, đốn mạt, vô nhân tính mà thôi.