Soạn mới giáo án Ngữ văn 11 cánh diều bài 5 Đọc 2: Một người Hà Nội

HOẠT ĐỘNG CỦA GV - HS

DỰ KIẾN SẢN PHẨM

Nhiệm vụ 1: Tìm hiểu chung

Bước 1: GV chuyển giao nhiệm vụ học tập

- GV đưa câu hỏi để HS thảo luận: Dựa vào phần tìm hiểu ở nhà, trình bày những nét chung và hiểu biết của em về tác giả Nguyễn Khải và văn bản “Một người Hà Nội”

(Nhà văn Nguyễn Khải)

- HS tiếp nhận nhiệm vụ

Bước 2: HS thực hiện nhiệm vụ học tập

-  HS suy nghĩ vấn đề tác giả - tác phẩm

Bước 3: Báo cáo kết quả hoạt động và thảo luận

- GV mời đại diện 1 nhóm lên bảng trình bày, yêu cầu các nhóm khác nhận xét, góp ý, bổ sung.

Bước 4: Đánh giá kết quả thực hiện nhiệm vụ học tập

- GV nhận xét, chốt kiến thức

GV mở rộng: Sáng tác của Nguyễn Khải thể hiện sự nhạy bén và cách khám phá riêng của nhà văn với các vấn đề xã hội, năng lực phân tích tâm lý sắc sảo, sức mạnh của lý trí tỉnh táo

Tác phẩm Mùa lạc của Nguyễn Khải thường được trích dạy trong sách giáo khoa phổ thông môn Văn học nhiều năm qua. Có một lần, hồi còn ở bãi Phúc Xá, ông làm giúp con trai ông bài tập làm văn về nhà với đề bài yêu cầu phân tích tác phẩm “Mùa lạc” của chính ông. Ông bỏ ra cả một buổi tối làm bài nghị luận cho con. Khi trả bài, cô giáo cho con ông, hay đúng hơn là chính ông – tác giả của tác phẩm được phân tích điểm hai, với lời phê: “Dùng từ sai. Em không hiểu ý tác giả!”. Trong bộ sách giáo khoa Ngữ văn bộ mới (lớp 12), tác phẩm này được thay bằng Một người Hà Nội, cũng là một truyện ngắn xuất sắc của ông.

GV cung cấp phần tóm tắt truyện

Cô Hiền - một người Hà Nội, một “hạt bụi vàng” của thủ đô nghìn năm văn hiến. Cô vốn xinh đẹp, thông minh, lại sinh ra trong một gia đình giàu có lương thiện. Khi còn trẻ, cô từng mở một xa lông văn học, giao lưu với khách văn chương trí thức. Đến khi lập gia đình, cô lại lấy một ông giáo Tiểu học làm chồng trong sự ngỡ ngàng của biết bao người. Suốt thời kháng chiến chống Pháp, vợ chồng cô vẫn sống ở Hà Nội một cách nền nếp, lễ nghi. Khi người con trai cả xin vào chiến trường, cô không ngăn cản. Cậu thứ hai thi được điểm cao nên trường giữ lại. Năm 1975, con cả của cô trở về và đã là thượng úy. Cô Hiền tổ chức bữa ăn bạn bè như mấy chục năm nay cô vẫn làm mỗi tháng. Nhân vật tôi chuyển vào Sài Gòn sinh sống nhưng cứ ra Hà Nội lại ghé vào thăm cô Hiền. Tôi tỏ ý buồn phiền về lối ứng xử xuống cấp của người Hà Nội thời nay. Cô Hiền kể cho anh nghe chuyện cây si bật gốc vì bão ở đền Ngọc Sơn.

I.   Tìm hiểu chung:

1. Tác giả: Nguyễn Khải (1930 – 2008)

a. Cuộc đời, con người

- Quê: Người Nam Định

- Được rèn luyện và trưởng thành trong quân ngũ qua khai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mĩ

b. Sự nghiệp

- Ông sáng tác nhiều thể loại: truyện ngắn, tiểu thuyết, ký sự, kịch. Trong đó, Nguyễn Khải để dấu ấn qua nhiều tác phẩm như: Xung đột (1959-1962), Mùa lạc (tập truyện ngắn, 1960), Thời gian của người (1985)… Tác phẩm tiểu thuyết Thượng đế thì cười (2003), mang giọng văn hồi ký về cuộc đời viết lách của ông. Tác phẩm cuối cùng của ông là tuỳ bút “Đi tìm cái tôi đã mất” (2006) ghi lại những trăn trở của Nguyễn Khải vào những năm cuối đời.

- Chủ đề khá phong phú: về nông thôn trong quá trình xây dựng cuộc sống mới, về bộ đội trong những năm chiến tranh chống Mỹ, về những vấn đề xã hội - chính trị có tính thời sự và đời sống tư tưởng, tinh thần của con người hiện nay trước những biến động phức tạp của đời sống.

- Vị trí: Ông là nhà văn có sức viết dồi dào, có một phong cách riêng, độc đáo đã góp cho nền văn học cách mạng nhiều tác phẩm thực sự có giá trị về tư tưởng và nghệ thuật. Sáng tác của nhà văn thể hiện một cái nhìn tỉnh táo, sắc sảo.

2. Tác phẩm

- Xuất xứ: in trong tập truyện ngắn cùng tên của Nguyễn Khải.

- Hoàn cảnh ra đời:

+ Truyện ngắn Một người Hà Nội sáng tác năm 1990.

+ Tác phẩm ra đời khi đất nước có nhiều thăng trầm, biến động, những giá trị truyền thống cũng dần phai mờ, đặc biệt là những giá trị của người Hà Nội.

- Bố cục: chia thành 4 phần

+ Phần 1: Từ đầu đến toàn của nhà làm cả, lên biếu cô và các em: Giới thiệu về cô Hiền.

+ Phần 2: Tiếp theo đến “rút lui ngay”: Cô Hiền trong thời kì hòa bình lặp lại.

+ Phần 3: Tiếp theo đến “đại khái là như thế”: Cô Hiền trong thời kì chiến tranh chống Mĩ

+ Phần 4: Còn lại: Cô hiền trong những năm thời kỳ hòa bình, đổi mới.

- Tóm tắt truyện: HS tự tóm tắt

HOẠT ĐÔNG CỦA GV - HS

DỰ KIẾN SẢN PHẨM

Nhiệm vụ 1: Tìm hiểu nhan đề tác phẩm

Bước 1: GV chuyển giao nhiệm vụ học tập

- GV yêu cầu HS suy nghĩ, trả lời câu hỏi: Dựa vào phần tìm hiểu, chuẩn bị ở nhà và hiểu biết của bản thân, em hãy nêu ý nghĩa nhan đề “Một người Hà Nội”?

- HS tiếp nhận nhiệm vụ

Bước 2: HS thực hiện nhiệm vụ học tập

- HS suy nghĩ để hoàn thành nhiệm vụ

Bước 3: Báo cáo kết quả hoạt động và thảo luận

- GV mời 2-3 HS trình bày trước lớp yêu cầu cả lớp nhận xét, bổ sung

Bước 4: Đánh giá kết quả thực hiện nhiệm vụ học tập

- GV nhận xét đánh giá chốt kiến thức

Nhiệm vụ 2: Tìm hiểu nhân vật

Bước 1: GV chuyển giao nhiệm vụ học tập

- GV yêu cầu HS lần lượt trả lời các câu hỏi tương ứng từng phần để tìm hiểu câu chuyện

+ Xác định tính cách của nhân vật cô Hiền trong truyện Một người Hà Nội. Dựa vào những chi tiết nào để có thể xác định như thế? Vì sao nhân vật này được người kể chuyện gọi là “một hạt bụi vàng” của Hà Nội?

+ Quan điểm, thái độ của người kể chuyện xưng “tôi” đối với các nhân vật và sự việc trong truyện được thể hiện như thế nào?

+ Trong truyện Một người Hà Nội, lời nhân vật được cá thể hoá sâu sắc và phối hợp hài hoà với lời người kể chuyện. Hãy nêu ý kiến của em về nhận định đó.

+ Chuyện cây si cổ thụ ở đền Ngọc Sơn bị bão đánh bật rễ rồi lại hồi sinh có ý nghĩa và tác dụng ra sao trong việc thể hiện chủ đề của truyện?

- HS tiếp nhận nhiệm vụ

Bước 2: HS thực hiện nhiệm vụ học tập

- HS suy nghĩ để hoàn thành nhiệm vụ

Bước 3: Báo cáo kết quả hoạt động và thảo luận

- GV mời 2-3 HS trình bày trước lớp yêu cầu cả lớp nhận xét, bổ sung

Bước 4: Đánh giá kết quả thực hiện nhiệm vụ học tập

- GV nhận xét đánh giá chốt kiến thức

GV bình giảng: Người đọc nhận ra chất Hà Nội qua nét văn hóa lịch lãm sang trọng của cô Hiền. Nhiều năm trôi qua, cô Hiền đã trở thành bà Hiền. “Cô đã yếu nhiều, đã già hẳn, ngoài 70 rồi còn gì, nhưng cô vẫn là người của ngày hôm nay, một người Hà nội hôm nay, thuần tuý Hà Nội, không pha trộn”. Phòng khách của cô sau mấy chục năm vẫn không hề thay đổi, từ bộ sa lông, cái sập gụ, tủ chè, lọ men thuý hồng, đến cái lư hương. Tất cả vẫn giữ nguyên vẻ cổ kính, quý phái, tinh tế như con người cô vậy : vừa hiện đại vừa sang trọng cổ kính. Và chất Hà Nội cũng được thể hiện qua  thái độ ung dung tự tại trước những biến động của cuộc đời.

GV giảng: Người kể chuyện xưng “tôi” là một kiểu người kể chuyện được nhân vật hoá, một trong những đặc điểm quen thuộc của văn xuôi Nguyễn Khải. Là nhân vật, anh ta không nhất thiết có cùng quan điểm về đời sống với tác giả. Nhưng ở các sáng tác thuộc giai đoạn sau 1978 của Nguyễn Khải, nhân vật này mang nhiều nét “cái tôi tác giả” , cái “tôi tự truyện”. Sự hiện diện của nhân vật “tôi” trong tác phẩm góp phần tạo dựng một không khí giao tiếp tin cậy và cởi mở với người đọc. Trong truyện ngắn Một người Hà Nội, hình ảnh người kể chuyện là một nhân vật sắc nét của tác phẩm.

II.  Tìm hiểu tác phẩm

1. Nhan đề  “Một người Hà Nội”

- Từ ngữ:

+ Địa danh Hà Nội – mảnh đất trung tâm, trái tim của đất nước, đặc biệt trong thời chiến

+ “Một người”: một đặc điểm, một người đặc trưng của Hà Nội

- Ý nghĩa:

+ Kết lắng lại những suy tư của tác giả về bà Hiền – một người Hà Nội tiêu biểu trong những người Hà Nội. Trong mắt nhìn của tác giả, bà Hiền là biểu tượng của đất Hà thành, một thế hệ mang đậm “chất kinh kì” còn ở lại cùng Hà Nội hôm nay.

+ Tác giả muốn khắc đậm bản lĩnh cốt cách người Hà Nội.

+ Kích thích trí tò mò, hứng thú của độc giả vừa thể hiện những suy tư của tác giả về con người, tính cách, lối sống Hà Nội trước những biến thiên của lịch sử.

2. Nhân vật

a.  Nhân vật cô Hiền

* Lai lịch: Gốc Hà Nội, có nhan sắc, thông minh, gia đình nề nếp, yêu văn chương

* Nếp sống thanh lịch dù thời cuộc có đầy biến động

- Hôn nhân: Nghiêm túc, thực tế

- Sinh con: Có ý thức trách nhiệm.

- Quản lý gia đình: Chủ động, tự tin trong vai trò của người mẹ, người vợ.

- Dạy con: Chú ý đến ″văn hóa của người Hà Nội″

- Cách sinh hoạt: không thay đổi trước biến động của thời cuộc.

* Phẩm chất:

- Thông minh, tỉnh táo và thức thời:

+ Năm 1956, bán một trong hai ngôi nhà cho người kháng chiến ở.

+ “Chú tuy chưa già nhưng đành để ngồi chơi, các em sẽ đi làm cán bộ, tao sẽ phải nuôi một lũ ăn bám, dù họ có đủ tài để không phải sống ăn bám”.

+ Trong thời kỳ kháng chiến chống Mĩ: tôn trọng danh dự của con, bằng lòng cho con ra trận.

→ Là người giàu lòng tự trọng, có ý thức trách nhiệm với cộng đồng.

+ Ứng xử với chính sách cải tạo tư sản của nhà nước.

·      Chồng muốn mua máy in => ngăn cản vì nhận rõ việc làm này sẽ vi phạm chính sách.

·      Mở cửa hàng đồ lưu niệm để đảm bảo “đủ ăn” mà không bóc lột bất kì ai.

- Có đầu óc thực tế, sự trung thực, thẳng thắn:

+ Không có lòng tự ái, sự ganh đua, thói thời thượng, không có cái lãng mạn hay mơ mộng viển vông.

+ Đã tính là làm, đã làm là không để ý đến lời đàm tiếu của thiên hạ => bản lĩnh, có lập trường.

+ Đi lấy chồng: dù giao du rộng nhưng chọn làm vợ một ông giáo cấp Tiểu học hiền lành, chăm chỉ => cả Hà Nội “kinh ngạc”.

+ Tính toán cả chuyện sinh đẻ sao cho hợp lí, đảm bảo tương lai con cái.

+ Nhận ra niềm vui hơi quá mức và có phần thỏa mãn của con người sau chiến thắng.

→ Trầm tĩnh, từng trải và tỉnh táo, không bị cuốn theo tâm lí đám đông..

+ Khi cháu là cán bộ cách mạng về chơi, chồng và con gọi là “đồng chí”, bà nhắc nhở phải gọi là “anh Khải” ⇒ biết nhìn nhận mọi việc theo đúng bản chất, thức thời nhưng không xu thời.

+ Khi cháu – người cách mạng hỏi về cuộc sống mới khi giải phóng, bà nhận xét thẳng thắn, sắc xảo, không giấu diếm.

- Trân trọng, nâng niu, gìn giữ truyền thống văn hoá người Hà Nội:

+ Ở lại Hà Nội, không đi sơ tán

→ Có tình yêu Hà Nội, gắn bó với Hà Nội, dù mọi người sơ tán nhưng cô cùng những người bạn của mình vẫn cố gắng bám trụ để giữ Hà Nội, sống cùng Hà Nội bởi đó là một phần không thể thiếu trong cuộc đời cô.

+ Dặn dò bọn trẻ: “Là người Hà Nội thì cách đi đứng nói năng phải có chuẩn, không được sống tuỳ tiện, buông tuồng”

+ Coi việc giữ gìn nếp sống là một cách “tự trọng, biết xấu hổ”.

=> Là hạt bụi vàng của Hà Nội: Những hạt bụi vàng lấp lánh đâu đó ở mỗi góc phố Hà Nội hãy mượn gió mà bay lên cho đất kinh kì chói sáng những ánh vàng

=> biểu tượng của vẻ đẹp tinh tế, sức sống bất diệt của văn hoá Hà Thành.

b. Nhân vật người kể chuyện

- Xưng “tôi” – “đồng chí Khải”, là “anh Khải” – truyện được kể ở ngôi thứ nhất, qua điểm nhìn, nhận định của nhân vật “tôi”

=> Tăng tính chân thật, sức hấp dẫn cho câu chuyện.

- Lai lịch:

+ Một người lính cụ Hồ từ chiến khu Việt Bắc về tiếp quản Thủ đô.

+ Là cháu – họ hàng xa của nhân vật cô Hiền.

=> người đã chứng kiến và tham gia vào nhiều chặng đường lịch sử của dân tộc; cảm nhận những việc được và chưa được trong thời kì cải tạo tư sản, khôi phục kinh tế ở miền Bắc, sống những năm tháng đầy gian khổ, hi sinh nhưng cũng rất hào hùng của cuộc kháng chiến chống Mĩ cứu nước, vui sướng và xúc động với đại thắng mùa xuân năm 1975 của dân tộc

=> Có biết bao chiêm nghiệm, suy tư về lẽ đời trong thời kì đổi mới.

- Tính cách, phẩm chất:

+ Yêu Hà Nội, hiểu Hà Nội, say mê nét đẹp văn hóa của người Hà Nội.

·      Từng sống gắn bó với Hà Nội qua nhiều thời đoạn, nhiều chặng đường.

·      Khi trẻ, thấy Hà Nội đẹp ở cái vẻ ngoài rực rỡ, náo nhiệt với bao nhiêu “phố phường” lung linh “ánh điện”

·      Khi có tuổi, lại thấy Hà Nội đẹp ở vẻ trầm mặc, cổ kính

·      Niềm say mê lớn nhất với Hà Nội là những con người Hà Nội hào hoa, có bản lĩnh văn hoá, những người “mặc cái áo quá chật”, lớn nhanh hơn thời đại khiến “miếng đất sinh ra họ trở nên chật chội”, tiêu biểu cho bản sắc văn hoá Hà Nội – chính là cô Hiền.