Bài soạn lớp 12: Ôn tập phần Văn học

Văn học Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 có 3 đặc điểm

a. Văn học vận động theo hướng cách mạng hóa, gắn bó mật thiết với vận mệnh chung của đất nước

• Nền văn học mới được kiến tạo theo mô hình "Văn hóa nghệ thuật cũng là một mặt trận" (Hồ Chí Minh) cùng với kiểu nhà văn mới: nhà văn – chiến sĩ. Nhà văn gắn bó ngòi bút của mình với cuộc chiến đấu, biến ngòi bút thành vũ khí tấn công kẻ thù.
• Văn học tập trung vào hai đề tài lớn là:
• Đề tài Tổ quốc
• Đề tài Chủ nghĩa xã hội

b. Nền văn học hướng về đại chúng

• Nhà văn gắn bó với nhân dân lao động (khác với văn học trước 1945).
• Nhà văn phải có nhận thức, nhãn quan đúng về nhân dân, có tình cảm tốt đẹp với nhân dân, nhận ra công lao to lớn của họ trong lao động sản xuất và sự nghiệp giải phóng dân tộc 
• Nền văn học của ta mang tính nhân dân sâu sắc với những biểu hiện:

• Lực lượng sáng tác: bổ sung những cây bút từ trong nhân dân.
• Nội dung sáng tác: phản ánh đời sống nhân dân, tâm tư, khát vọng, nỗi bất hạnh của họ trong xã hội cũ, phát hiện khả năng và phẩm chất của người lao động, tập trung xây dựng hình tượng quần chúng cách mạng.
• Nghệ thuật: giản dị, dễ hiểu, ngắn gọn, tìm đến những hình thức nghệ thuật quen thuộc với nhân dân, phát huy thể thơ dân tộc.

c. Nền văn học mang khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn

• Khuynh hướng sử thi: vươn tới những cái lớn lao, phi thường qua những hình ảnh tráng lệ:
• Đề tài: số phận chung của cả cộng đồng, liên quan đến giai cấp, đồng bào, Tổ quốc và thời đại.
• Nhận vật: tiêu biểu cho lí tưởng chung của dân tộc, gắn bó số phận mình với số phận đất nước, kết tinh những phẩm chất cao đẹp của cộng đồng.
• Con người: không phải là con người cá nhân là mà là con người với ý thức công dân, lẽ sống lớn và tình cảm lớn. Nếu nói đến cái riêng thì cũng phải hoà với cái chung
• Lời văn mang giọng điệu ngợi ca, trang trọng và đẹp một cách tráng lệ:
• Khuynh hướng lãng mạn:
• Là khuynh hướng tràn đầy mơ ước, hướng tới tương lai 
• Khẳng định lí tưởng của cuộc sống mới, vẻ đẹp của con người mới, ca ngợi chủ nghĩa anh hùng cách mạng.

=> Xem thêm

• Quan điểm sáng tác của Hồ Chí Minh
• Coi văn học là vũ khí chiến đấu phục vụ cho sự nghiệp CM. Nhà văn cũng là người chiến sĩ trên mặt trận văn hóa tư tưởng.
• Chú trọng tính chân thật và tính dân tộc trong văn học: nhà văn phải miêu tả cho hay, cho chân thật và cho hùng hồn hiện tượng phong phú của đời sống và phải giữ cho tình cảm chân thật; đề cao sự sáng tạo của người nghệ sĩ, chú ý phát huy cốt cách dân tộc và có ý thức giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt.
• Luôn xác định mục đích, đối tượng tiếp nhận để quyết định nội dung và hình thức tác phẩm (viết cho ai? viết làm gì? viết cái gì? viết như thế nào?)
• Quan điểm và sự nghiệp sáng tác của Hồ Chí Minh có sự nhất quát với nhau
• Các sáng tác của Người dù là thể loại nào cũng rất giàu tính chiến đấu. Từ truyện ngắn, các tác phẩm kí đến văn chính luận và thơ. Chẳng hạn, trong văn bản chính luận Tuyên ngôn độc lập ý chí chiến đấu của người chiến sĩ được thế hiện qua lòng quyết tâm của toàn thể nhân dân Việt Nam trong cuộc chiến đấu chống lại kẻ thù "Toàn thể nhân dân Việt Nam quyết đem tất cả tinh thần và lực lượng, tính mạng và của cải để giữ vững quyền tự do, độc lập ấy". Hoặc trong các tác phẩm thơ, văn học của Người như một thứ vũ khí sắc bén để chống lại cảnh tù đày, sống tự do, phóng khoáng với tâm hồn mình "Thân thể ở trong lao/Tinh thần ở ngoài lao/Muốn lên sự nghiệp lớn/Tinh thần phải càng cao"
• Tính chân thực và tính dân tộc trong các sáng tác của Hồ Chí Minh chính là những sự kiện trong đời sống hiện thực. Vi hành viết về chuyến viếng thăm của vua Khải Định ở Pháp, Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến viết khi thực dân Pháp lăm le muốn quay lại cướp nước ta lần nữa, Tức cảnh Pác Bó là khoảng thời gian thiếu thốn, vất vả khi Bác sống và làm việc tại chiến khu Việt Bắc. Hiện thực được nhắc tới trong sáng tác của Bác không chỉ dừng lại ở việc tái hiện một cách đơn thuần, mà quan trọng là nó hiện lên trong sự sáng tạo về hình ảnh, ngôn ngữ và cái tinh thần cuả một người chiến sĩ trong đó.
• Luôn xuất phát từ mục đích, đối tượng để quyết định đến nội dung và hình thức của tác phẩm chính là yếu tố cuối cùng trong mối quan hệ nhất quán giữa quan điểm và sự nghiệp sáng tác của Hồ Chí Minh. Với các áng văn chính luận, mục đích của Người là vạch trần tội ác, kêu gọi sức mạnh của tập thể còn đối tượng là nhân dân, kẻ thù và những người dân yêu chuộng hòa bình trên thế giới nên Người viết với một lối văn chính luận sắc sảo, chặt chẽ, dẫn chứng xác thực, giọng điệu đanh thép và giàu tính luận chiến (Tuyên ngôn độc lập, Bản án chế độ thực dân Pháp, ...). Với thơ tuyên truyền hướng tới những người dân lao động với mục đích tuyên truyền, khích lệ tinh thần nên Bác viết về những thứ rất đơn giản, bình dị bằng ngôn ngữ gần gũi, dễ hiểu (Ca sợi chỉ, ca binh lính,...)

=> Xem thêm

• Mục đích và đối tượng của bản Tuyên ngôn độc lập
• Tuyên bố với đồng bào cả nước, với nhân dân thế giới và đặc biệt là bọn đế quốc, thực dân cùng các thế lực thù địch về sự ra đời của nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa
• Bác bỏ luận điệu xảo trá của kẻ thù khi Pháp theo chân đồng minh Anh quay trở lại nước ta. Đồng thời, tranh luận với những lời lẽ giả dối, sai sự thật về cái gọi là bảo hộ, là khai phá văn minh với Việt Nam mà Pháp đã tuyên bố trước đó.
• Cảnh báo kẻ thù, bọn đế quốc, thực dân và các thế lực thù địch rằng nhân dân Việt Nam sẽ chiến đấu đến hơi thở cuối cùng để bảo vệ nền độc lập, tự chủ của dân tộc mình.
• Kêu gọi và tranh thủ sự đồng tình của nhân dân yêu chuộng hòa bình thế giới ủng hộ nền độc lập, tự do của nhân dân Việt Nam. Cùng với đó là công nhận tính chính nghĩa của cuộc chiến đấu chống lại đế quốc, thực dân của dân tộc ta
• Tuyên ngôn độc lập vừa là một áng văn chính luận mẫu mực vừa là một áng văn chan chứa những tình cảm lớn
• Là áng văn chính luận mẫu mực: Lập luận chặt chẽ, lí lẽ sắc bén (từ việc tạo lập hàng rào, cơ sở pháp lí bằng việc trích dẫn 2 bản tuyên ngôn của Pháp và Mĩ đến việc kể tội của Pháp trên đát nước Việt Nam rồi cuối cùng là lời tuyên bố với thế giới về sự ra đời của nước Việt Nam mới), Dẫn chứng thuyết phục với những chính sách hà khắc mà Pháp thực thi trên mảnh đất này, những mốc thời gian trong lịch sử và những con số rùng rợn; ngôn ngữ không hề cứng nhắc, khô khan mà rất giàu sức gợi hình, gợi cảm
• Là áng văn chan chứa những tình cảm: Giọng điệu biến đổi linh hoạt khi thì đanh thép, cứng rắn (đoạn mở đầu - đoạn kết), lúc lại đau đớn, xót xa, căm phần (phần kể tội), lúc là sự tự hào, kiêu hãnh (quá trình đấu tranh của nhân dân ta)

=> Xem thêm và Tuyên ngôn độc lập

• Tố Hữu là nhà thơ trữ tình - chính trị
• Thơ Tố Hữu chủ yếu khai thác cảm hứng từ đời sống chính trị của đất nước, từ hoạt động cách mạng và tình cảm chính trị của bản thân tác giả.
• Lí tưởng cách mạng là ngọn nguồn mọi cảm hứng nghệ thuật của Tố Hữu. Lí tưởng thực tiễn cách mạng ở mỗi thời kỳ là đề tài, chủ đề sáng tác của nhà thơ.
• Tố Hữu là nhà thơ cách mạng, nhà thơ của lí tưởng cộng sản. Con đường thơ bắt đầu cùng lúc với sự giác ngộ lí tưởng cộng sản, quá trình sáng tác gắn dưới sự lãnh đạo của Đảng.

=> Xem thêm

• Trong thơ Tố Hữu mang đậm khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn
• Khuynh hướng sử thi biểu hiện trong sáng tác của Tố Hữu là ông đưa những sự kiện lịch sử trọng đại, có tính quyết định tới vận mệnh của dân tộc, của cộng đồng. Trong Việt Bắc là sự kiện khi hiệp định Giơ-ne-vơ được kí kết miền Bắc hoàn toàn giải phóng, miền Nam vẫn tiếp tục cuộc kháng chiến chống đế quốc Mĩ, Trung ương chính phủ đã dời cơ quan từ chiến khu Việt Bắc về Hà Nội; còn bài thơ Bác ơi! được viết khi cả nước đang chịu quốc tang của Bác - một sự mất mát quá lớn đối với nhân dân Việt Nam. Con người được nhắc tới trong những sáng tác của Tố Hữu là những con người cá nhân nhưng xuất hiện với tư cách cái ta - tức là con người đại diện cho cả một cộng đồng, một lớp người lên tiếng. 
• Còn cảm hứng lãng mạn trong các sáng tác của ông được thể hiện qua cách ông lựa chọn cách thức thể hiện. Tố Hữu sử dụng thể thơ lục bát - thể thơ của dân tộc rất giàu nhạc tinh, nhịp điệu; các vấn đề chính trị được nói bằng cách nói quen thuộc của ca dao với lối xưng hô mình - ta, kết cấu đối đáp (Việt Bắc), cách xưng hô, giọng điệu (Từ ấy, Bác ơi!, Lượm, Khi con tu hú,...)

=> Xem thêm

Bài thơ Việt Bắc của Tố Hữu mang đậm tính dân tộc cả trong nội dung và hình thức biểu hiện

• Về nội dung
• Con người: Hiện lên trong tác phẩm Việt Bắc là hình ảnh của nhân dân ở chiến khu Việt Bắc thủy chung, tình nghĩa với 15 năm gắn bó, son sắt với cách mạng. Họ cũng hiện lên là những con người kiên cường, mạnh mẽ, không ngại khó, ngại khổ và cả những đêm hành quân thâu đêm trong khí thế hừng hực quyết tâm chiến thắng kẻ thù. Hình ảnh nhân dân Việt Bắc trong bài thơ cũng chính là hình ảnh biểu tượng cho những phẩm chất của con người Việt Nam thời kháng chiến chống Pháp anh hùng.
• Tình cảm được phản ánh trong bài thơ cũng là tình cảm của con người Việt Nam trong thời đại mới, tiếp nối truyền thống tinh thần, tình cảm, đạo lý của dân tộc. Đó là tình cảm quân dân cá nước, sự gắn bó keo sơn giữa người chiến sĩ - cán bộ cách mạng với nhân dân trong cả nước. Bởi thực chất, người ở lại là nhân dân, còn người ra đi chính là những cán bộ kháng chiến.
• Về nghệ thuật
• Tác giả lựa chọn thể thơ lục bát - thể thơ do nhân dân Việt Nam sáng tạo, rất giàu nhạc tính, nhịp điệu mềm mại phù hợp với lối nói tâm tình, thủ thỉ, trải lòng của con người Việt Nam kín đáo.
• Sử dụng lối nói quen thuộc của dân tộc với cặp xưng hô mình - ta và kết cấu đối đáp rất gần với cách nói trong dân gian đã khiến cho bài thơ vốn dĩ nói về một sự kiện chính trị khô khan lại trở nên bình dị, đầy cảm xúc, trở thành chuyện tâm tình giữa mình với ta, giữa người ở lại và người ra đi, giữa hai kẻ đang yêu.
• Ngôn ngữ được sử dụng trong bài thơ rất phong phú, đa dạng, vận dụng sáng tạo các thành ngữ, tục ngữ của văn học dân gian tạo ra nhạc tính và khiến cho bài thơ mang cái hồn của dân tộc.

=> Xem thêm 

Vấn đề đặt ra và hệ thống luận điểm, cách triển khai lí lẽ và dẫn chứng trong các bài viết Nguyễn Đình Chiểu, ngôi sao sáng trong văn nghệ của dân tộc (Phạm Văn Đồng), Mấy ý nghĩ về thơ (Nguyễn Đình Thi), Đố-xtôi-ép-xki (X.Xvai-gơ) là:

1. Hình tượng người lính Tây Tiến là hình tượng xuyên suốt cả tác phẩm. Và cảm xúc bao trùm bài thơ là nỗi nhớ, vì thế nên mọi hình ảnh hiện về đều mang nỗi nhớ da diết về đồng đội, về những năm tháng không thể nào quên của Quang Dũng.

• Thiên nhiên hùng vĩ của Tây Bắc trong những dòng thơ cũng chỉ là phông nền cho người lính xuất hiện với những chặng đường hành quân dài dặc những gian khổ và hi sinh mất mát:

“Anh bạn dãi dầu không bước nữa

Gục lên súng mũ bỏ quên đời”

Và

“Nhớ ôi Tây Tiến cơm lên khói

Mai Châu mùa em thơm nếp xôi”

=> Phân tích thiên nhiên của Tây Bắc để thấy được cái khấp khểnh, gập ghềnh, những chặng đường vất vả của người lính

• Những kỉ niệm đẹp của tình quân dân và cảnh sông núi miền Tây đầy thơ mộng của Tổ quốc (Đoạn 2)
• Chân dung người lính Tây Tiến (Đoạn 3)
• Vẻ đẹp kiêu hùng của người lính Tây Tiến (2 câu đầu)
• Vẻ đẹp lãng mạn (2 câu tiếp)
• Vẻ đẹp bi tráng (4 câu cuối)
• Lời thề và lời hẹn ước của người lính Tây Tiến (Đoạn cuối)

=> Sự kết hợp giữa ngòi bút hiện thực và bút phá lãng mạn tạo nên hình ảnh của những người lính Tây Tiến vừa gân guốc, oai hùng lại vừa lãng mạn, tài hoa.

2. So sáng với hình tượng người lính trong bài thơ Đồng chí của Chính Hữu

Giống nhau:

• Đều là hình tượng của những người lính trong thời kì đầu của cuộc kháng chiến chống Pháp - thiếu thốn đủ thứ về vật chất, từ quân phục, thuốc thang, trang thiết bị cần thiết...
• Ở họ đều hiện lên vẻ đẹp của những người lính oai hùng, dũng cảm, với tình cảm đồng chí, đồng đội gắn bó keo sơn
• Cả hai bài thơ đều mang chất hiện thực và vẻ đẹp lãng mạn

Khác nhau:

• Đồng chí:
• Những người lính trong bài thơ Đồng chí là những người lính xuất thân từ những người nông dân chân chất, hiền lành, lần đầu tiên cầm súng ra trận. Và đây cũng là trận chiến đấu tiên của họ.
• Người lính trong Đồng chí mới chỉ trải qua những khó khăn, thiếu thốn vật chất, những cơn sốt rét rừng chứ chưa trải qua sự hi sinh, mất mát. Cái chết không được nhắc đến ở đây
• Tây Tiến
• Người lính Tây Tiến xuất thân là những học sinh, sinh viên Hà Nội nghe theo tiếng gọi của Tổ quốc mà xếp bút nghiên lên đường tranh đấu.
• Người lính Tây Tiến không chỉ phải chiến đấu trong hoàn cảnh khó khăn, thiếu thốn gian khổ mà còn phải chứng kiến sự hi sinh của đồng đội. Cả bài thơ đã có tới hai lần Quang Dũng nhắc tới cái chết
• Là những con người trẻ tuổi nên những người lính Tây Tiến hiện lên với vẻ trẻ trung, lạc quan, yêu đời của những anh thanh niên 20 tuổi trong cách nhìn ngắm cuộc sống, trong những đêm liên hoan lửa trại, trong cả cách đối mặt với cái chết, sự thiếu thốn, trong cả nỗi nhớ về dáng kiều ở Hà Nội

• Hình tượng sóng trong bài thơ Sóng của Xuân Quỳnh

• Sóng là hình tượng quen thuộc trong thơ ca xưa, từ ca dao - dân ca, truyện Kiều của Nguyễn Du rồi đến thơ hiện đại của Xuân Diệu nhưng phải đến Xuân Quỳnh thì sóng mới là hình tượng biểu trưng của người con gái.
• Sóng xuất hiện xuyên suốt bài thơ, tồn tại song song với nhân vật "em" tạo nên sự đan lồng, biến đổi đa dạng. Sóng và em khi hòa vào nhau trong nhịp đập cảm xúc, khi lại tách ra để soi chiếu, cảm nhận
• Sự vận động của sóng là những cung bậc cảm xúc đa dạng của người con gái trong tình yêu (2 khổ đầu)
• Cội nguồn của tình yêu cũng là cội nguồn của con sóng => nhân vật "em" đi tìm kiếm câu trả lời nhưng vẫn không thể lí giải nổi (2 khổ tiếp)
• Con sóng cũng là hiện thân của nỗi nhớ, của tâm trạng người con gái khi yêu đến nồng nàn, cháy bỏng (2 khổ tiếp)
• Con sóng hòa nhập với em trở thành nỗi khao khát về tình yêu vĩnh cửu và niềm tin của người con gái vào bên bờ hạnh phúc của cuộc đời mình. (Còn lại)

• Tâm hồn người phụ nữ trong tình yêu

• Những cảm xúc, cung bậc rất đa dạng trong tình yêu
• Khao khát đến cháy bỏng để đi tìm cội nguồn của tình yêu, hạnh phúc và cuộc hành trình đi tìm kiếm người tình đích thực của mình
• Sự táo bạo trong cách bày tỏ những khao khát, rung động, cảm xúc của mình với người yêu
• Lòng trắc ẩn, lo lắng của người phụ nữ về tình yêu nhưng đồng thời người con gái ấy vẫn tin tưởng vào bến đỗ của cuộc đời mình

=> Một tâm hồn vừa truyền thống vừa hiện đại của nữ thi sĩ Xuân Quỳnh

• Cảm hứng thẩm mĩ trong tác phẩm Ai đã đặt tên cho dòng sông? của Hoàng Phủ Ngọc Tường
• Cảm hứng thẩm mĩ là khả năng rung cảm của con người trước những ấn tượng thẩm mĩ được nhận thức, là sự rung động của tâm hồn con người trải qua qúa trình thụ cảm cái đẹp, cái cao cả, cái bi, cái hài, trong cuộc sống.
• Cảm hứng thẩm mĩ của Hoàng Phủ Ngọc Tường trong Ai đã đặt tên cho dòng sông? là sự ngợi ca vẻ đẹp hùng vĩ, thơ mộng của con sông Hương từ khi ở thượng nguồn đến khi về với thành phố Huế - con sông của lịch sử, văn hóa, thi ca của mảnh đất cố đô
• Văn phong của Hoàng Phủ Ngọc Tường
• Sự kết hợp hài hòa giữa tình yêu quê hương đất nước và tâm hồn phóng khoáng, tài hoa của người nghệ sĩ khiến con sông Hương hiện lên qua giọng điệu mềm mại, ngọt ngào, đậm chất Huế.
• Sự liên tưởng đa dạng, phong phú với vốn kiến thức được tổng hợp trên nhiều lĩnh vực khiến sông Hương như một sinh thể trữ tình với tâm hồn nhạy cảm, với hành trình từ thượng nguồn trở về với Huế mà mỗi bước đi là một bước trưởng thành để từ một cô gái Di-gan phóng khoáng và man dại đã trở thành một người mẹ phù sa của một vùng văn hóa xứ sở.
• Ngôn ngữ rất tinh tế, tài hoa với những hình ảnh được chọn lọc, giàu sức gợi hình, gợi cảm, giàu sức liên tưởng